طی حدود یک سال اخیر و به ویژه در پی ظهور و قدرت گیری گروه تروریستی داعش در خاورمیانه، بحث نقش ایران در نبرد با تروریسم و مهمتر از آن، تأثیر این نقش آفرینی بر جایگاه منطقه ایران، به طور جدی در محافل مختلف مطرح بوده است. نگاهی به ارزیابیهای سالانه جامعه اطلاعاتی آمریکا درباره سیاستهای منطقهای ایران، میتواند بیانگر نکات مهمی در این زمینه باشد.
به گزارش «تابناک»، هر ساله جامعه اطلاعاتی آمریکا، گزارشی با نام «ارزیابی تهدید جهانی» در اختیار کنگره این کشور قرار میدهد که در آن، به جزئیات تهدیدات امنیتی موجود علیه ایالات متحده در سرتاسر جهان اشاره شده است. جدیدترین نسخه این گزارش که مربوط به سال جاری میلادی است، در ماه فوریه منتشر شد.
«مؤسسه تحقیقات خاور نزدیک واشنگتن» در مطلبی که در پایگاه اینترنتی خود منتشر کرده، اشاره میکند، گزارش جامعه اطلاعاتی آمریکا طی دو سال اخیر، بیانگر تغییر دیدگاه و رویکردهای آمریکا نسبت به اقدامات و سیاستهای منطقهای ایران و همچنین ادعای حمایت ایران از تروریسم بوده است.
در این مطلب، بخشهایی از گزارشهای چند ساله اخیر ـ که مربوط به ایران است ـ بر اساس موضوع گردآوری شده که این تغییر دیدگاه را نشان میدهد؛
بحث «تمایلات سلطه طلبانه» ایران در گزارشهای پیشین
۱ـ در خاورمیانه، ایران و همسایگانش شاهد یک تغییر استراتژیک هستند: نفوذ ایران به گونهای در حال افزایش است که از تهدید برنامه هستهای این کشور فراتر میرود. سقوط طالبان و صدام، افزایش درآمدهای نفتی، پیروزی حماس در انتخابات و پیروزیهای اخیر حزب الله در مبارزه با اسرائیل، همگی سبب گستردهتر شدن سایه ایران در منطقه شده است (گزارش سال ۲۰۰۷، صفحه ۵).
۲ـ ایران همچنان تهدیدی علیه ثبات منطقه و منافع ایالات متحده در خاورمیانه است... حکومت ایران در تلاش برای محافظت از ماهیت انقلابی خود و همچنین حاکمیت، ثبات و تمامیت سرزمینی ایران و در عین حال، توسعه نفوذ و به دست گرفتن رهبری منطقه و جهان اسلام است (گزارش سال ۲۰۰۸، صفحه ۲۴).
۳ـ رهبران ایران بر این باورند که تحولات منطقه، به آنها فرصت و آزادی عمل بیشتر برای پیگیری اهداف خود در جهت تبدیل به یک قدرت منطقهای را داده است. این اعتقاد سبب پیگیری سیاست فعال تری از سوی ایران شده که بر اساس آن، تهران بر توسعه پیوندهای خود با عراق، افغانستان و شام به منظور نفوذ بهتر و بهره گیری از تحولات سیاسی، اقتصادی و امنیتی منطقه تمرکز کرده است (گزارش سال ۲۰۰۹، صفحه ۹).
۴ـ ایران تلاش خواهد کرد از طریق حمایت از مخالفتها با اقدامات آمریکا، حمایت از گروههای مخالف منافع آمریکا و اسرائیل، حرکت در جهت ضربه زدن به همکاری میان واشنگتن و متحدان میانه روی عرب و تقویت قابلیت بازدارندگی در مقابل تهدیدات برآمده از آمریکا و اسرائیل، به نفوذ ایالات متحده در خاورمیانه ضربه بزند (گزارش سال ۲۰۱۱، صفحه ۱۵).
۵ـ ایران در تلاش خود برای توسعه نفوذ خارجی، به حمایت از گروههای نیابتی و وابسته به خود ادامه میدهد و افزون بر این، تلاش کرده از «بهار عربی» به نفع خود بهره برداری کند؛ اما تاکنون موفقیت چندانی در این زمینه به دست نیاورده است (گزارش سال ۲۰۱۲، صفحه ۱۷).
۶ـ ایران در تلاش برای توسعه نفوذ در خارج و ضربه زدن به آمریکا و متحدانش، سعی میکند از درگیریها و ناآرامی در جهان عرب به نفع خود بهره برداری کند. با این حال، تلاش ایران برای دستیابی به جایگاه هژمون منطقهای، تنها نتایج محدودی داشته و سقوط دولت اسد در سوریه، ناکامی استراتژیک بزرگی برای ایران خواهد بود (گزارش سال ۲۰۱۳، صفحه ۱۶).
تغییر لحن گزارشها در سالهای ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵از سال گذشته، تمرکز ارزیابی اطلاعاتی آمریکا از تلاشهای ایران برای توسعه هژمونی خود در منطقه به سمت توصیف ایران به عنوان محافظ شیعیان سرکوب شده و نیز کشوری که در تلاش برای کاهش فرقه گرایی در منطقه است، تغییر پیدا کرد.
۱ـ در گستره منطقه خاورمیانه، ایران به تهیه سلاح و دیگر انواع کمکها برای گروههای فلسطینی، شورشیان حوثی در یمن و شبه نظامیان شیعه در بحرین ادامه خواهد داد تا از این طریق، نسبت به توسعه نفوذ خود در منطقه و مقابله با تهدیدات خارجی اقدام کند. تهران که در تلاش برای وجود یک دولت شیعی طرفدار ایران در بغداد است، نسبت به وضعیت نابسامان امنیتی در عراق احساس نگرانی میکند. تهران احتمالاً در تلاش برای یافتن موازنهای میان محافظت از سهم و جایگاه شیعیان در عراق و در عین حال، پرهیز از انجام اقدامات آشکاری است که میتواند به بروز خشونتهای بیشتر ضد شیعی دامن بزند (گزارش سال ۲۰۱۴، صفحه ۱۴).
۲- ایران، افزایش فرقه گرایی را تحولی خطرناک در منطقه میداند؛ اما ارزیابی ما این است، مسئولیتی که ایران در زمینه محافظت از جوامع شیعه و تقویت آنها برای خود در نظر گرفته، جلوی تمایلش به احتراز از خشونتهای فرقهای را میگیرد. در نتیجه، اقدامات ایران احتمالاً بیش از اینکه سبب کاهش فرقه گرایی شود، باعث افزایش آن خواهد شد (گزارش سال ۲۰۱۴، صفحه ۱۴).
۳ ـ با وجود تمایلات ایران به کاهش فرقه گرایی در منطقه، یافتن شرکای مسئول و کاهش تنشها با عربستان سعودی، برخی مقامات ایرانی سیاستهایی را دنبال میکنند که اثرات جانبی منفی بر ثبات منطقه و حتی بالقوه بر خود ایران خواهد داشت. اقدامات ایران در جهت محافظت از جوامع شیعه و قدرتمند ساختن آنها، سبب افزایش ترس و نیز واکنشهای فرقه گرایانه شده است (گزارش سال ۲۰۱۵، صفحه ۱۴).
۴ ـ در عراق و سوریه، ایران در راستای محافظت از دولتهای دوست، محافظت از منافع شیعیان، شکست دادن افراط گرایان سنی و به حاشیه راندن نفوذ ایالات متحده بوده است. ظهور داعش سبب شده ایران منابع بیشتری برای جلوگیری از پیشرویهای افراط گرایان سنی که متحدان و منافع منطقهای ایران را مورد تهدید قرار میدهند، اختصاص دهد. سرویسهای امنیتی ایران، حمایت نظامی قابل توجهی از بغداد و دمشق داشتهاند که شامل ارسال سلاح، اعزام مستشار، تأمین منابع مالی و حمایت مستقیم میدانی بوده است (گزارش سال ۲۰۱۵، صفحه ۱۴).
تحلیلگران مؤسسه واشنگتن با مقایسه این تفاوت در لحن گزارشهای سالهای اخیر جامعه اطلاعاتی آمریکا، چنین استدلال میکنند که نگرش به ایران در ارزیابیهای اخیر آمریکا تغییر کرده است. در این راستا، در حالی که گزارشهای قبلی ایران را دولتی با نیات منفی و حامی تروریسم معرفی میکردند که فعالانه در تلاش برای ضربه زدن به آمریکا و متحدانش است، گزارشهای جدید رویکرد متفاوتی در این زمینه دارند.