رفراندوم در اقلیم کردستان

رفراندوم استقلال برای منطقه کردستان عراق نه‌تنها مقابله با بغداد، بلکه نوعی رقابت سیاسی داخلی کردی است که می‌تواند باعث تشدید منازعات شود. در این نوشتار ابعاد و چالش‌های مختلف این رفراندوم و دیدگاه‌های دیگر کشورها در قبال این همه‌پرسی بررسی می‌شود.

مقدمه

کردستان عراق دست‌کم از پایان جنگ جهانی اول، زمانی که قدرت‌های استعماری خاورمیانه را تقسیم می‌کردند به دنبال تشکیل دولت مستقل بودند، اما شکاف بین قلمرو ترکیه، ایران، سوریه و عراق مانع آن شده بود. با اینکه اکثر جمعیت شیعه در جنوب عراق زندگی می‌کنند، کردها و عرب‌های سنی در شمال این کشور ساکن هستند.

در ماه ژوئن، مسعود بارزانی، رئیس منطقه‌ی کردستان عراق که پدرش هم مبارزات علیه بغداد را در دهه 1960 و 1970 رهبری می‌کرد، اعلام کرد که همه‌پرسی 25 سپتامبر 2017 برگزار خواهد شد و کردها به این رفراندوم "بله" خواهند گفت. به گفته عارف بیژن در «شمس» در واقع می‌توان گفت سیاست داخلی در کردستان با رفراندوم شکل می‌گیرد. از یک سو، مسعود بارزانی می‌خواهد به طور نمادین فرایند استقلال را قبل از اینکه انتخابات آینده که در یک نوامبر برنامه ریزی شده است، برگزار کند. از سوی دیگر، می‌خواهد یک مأموریت تازه برای کردها به‌منظور جلب پشتیبانی بین‌المللی از احتمال مذاکره خروج از عراق و اعلام یک دولت جدید به رسمیت شناخته‌شده توسط سازمان ملل، احتمالاً در عرض 5 تا 10 سال آینده باشد.

در واقع، منطقه کردستان عراق از زمان عقب‌نشینی نیروهای صدام حسین از بخش‌های از شمال عراق در پایان جنگ خلیج‌فارس 1991 مستقل شده بود، که پارلمان، وزارت خانه‌ها و نیروهای مسلح خود را توسعه دادند. آن‌ها حتی از 17 درصد درآمدهای نفتی صدام تحت نظارت سازمان ملل استفاده می‌کردند. با نگاه به گذشته، منطقه کردستان عراق بعد از حمله آمریکا به عراق قرار شد به‌صورت نیمه‌مستقل به فعالیت خود ادامه دهد و بودجه اختصاصی خود را از درآمدهای نفتی فدرال دریافت کند و فرایند مذاکرات تغییرات مرزی دائمی و شاید استقلال از دولت فدرال بغداد را در دستور کار قرار دهند. بااین‌حال، بغداد به مبارزه با منطقه کردستان عراق و وضعیت نیمه خودمختار اقدام کرد و مذاکرات به بن‌بست رسید. با گذشت زمان، تصمیم به برگزاری رفراندوم به‌طورجدی دنبال شد و همان‌طور که بارزانی اخیراً بیان داشت که تصمیم به ماندن در داخل عراق به‌عنوان " یک اشتباه بزرگ" است. بنابراین آنچه در این نوشتار مهم است بررسی ابعاد مختلف این رفراندوم و چالش‌ها و دیدگاه‌های دیگر کشورها در قبال این همه‌پرسی است.

رفراندوم برای ارتباط سیاسی و اقتصادی

رفراندوم استقلال برای منطقه کردستان عراق نه‌تنها مبارزه با بغداد بلکه رقابت سیاسی داخلی کردی است که می‌تواند باعث تشدید منازعات شود. این امر از حق تعیین سرنوشت و حس عمیق ناسیونالیسم کردی که از مبارزه علیه داعش تقویت شده است برخاسته است. حتی اگر رفراندوم غیرقابل اجرا باشد، دولت منطقه‌ای کردستان تلاش خواهد کرد تا از نتایج رفراندوم برای افزایش قدرت و نفوذ بر دولت عراق استفاده کند. یکی از این اولویت‌ها این است که از دستاوردهای سرزمینی کردستان بهره ببرد و افزایش نفوذ دولت منطق کردستان در قلمروهای مورد اختلاف به‌ویژه کرکوک و دشت نینوا است. این تلاش مستلزم متقاعد کردن جوامع محلی غیر‌کردها و کردها، که آینده آن‌ها تحت KRG و نه بغداد است، امیدوارکننده خواهد بود. بااین‌حال، خودگردانی کردی نه‌تنها رقابت میان اربیل و بغداد بلکه در میان جناح‌های کردی است.

مسئله کلیدی پس از رفراندوم این نیست که آیا رأی "بله" مرزهای رسمی عراق یا وضعیت فعلی تغییر خواهد کرد یا نه؟ بلکه مسئله این است که چگونه رقابت احزاب کردی و ارتباطات سیاسی میان آن‌ها می‌تواند مناقشه را در میان کردها یا گروه‌های فرعی دیگر ایجاد کند. اکثر ناظران و هم‌چنین مقامات کرد، می‌دانند که رفراندوم به استقلال منجر نخواهد شد. به‌رغم کمپین لابی قوی در واشنگتن و اروپا، KRG نتوانسته است حمایت رسمی بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی را برای رفراندوم یا جدایی کردی به دست آورد.

دولت‌ها و نهادها می‌توانند حق کردها برای حق تعیین سرنوشت یا خودمختاری مانند همه مردم جهان و نقش قابل‌توجهی که پیش‌مرگ‌های کرد در مبارزه علیه داعش انجام داده‌اند را تأیید کنند. بااین‌حال آن‌ها هم چنان به تمامیت ارضی عراق و حاکمیت دولت متعهد هستند. یک رفراندوم یک‌جانبه که از حمایت عراق و بین‌المللی برخوردار نیست، وضعیت فعلی عراق را تغییر نخواهد داد. حتی اگر KRG یک پشتوانه اکثریت رأی "آری" در قلمرو مورد اختلاف حفظ کند، بدون شناسایی رسمی یا افزایش حمایت مالی از سوی بغداد دشوار خواهد بود. در مقابل عراق، ادعاهای کردستان عراق مربوط به صادرات نفت و درآمدهای آن را که با محدودیت‌های سیاسی و قانونی مواجه است را رد می‌کند. در واقع، بدون امتیاز کافی برای بغداد، آنکارا و گروهای عرب محلی، رفراندوم می‌تواند خطرات سیاسی صادرات نفت خام به ترکیه را از کرکوک و مناطق تحت کنترل کامل دولت منطقه‌ای کردستان افزایش دهد. به دلیل اینکه کردستان عراق به‌شدت به درآمد نفت کرکوک وابسته است و چون منطقه کردستان محصور در خشکی باقی خواهد ماند به حسن نیت ترکیه برای صادرات نفت خودش نیاز دارد.

نکته قابل‌توجه اینکه درآمد نفت کرکوک موقتاً جایگزین قطع بودجه از سوی عراق در سال 2014 بود، که یک رأی "بله" در رفراندوم می‌تواند هزینه‌های عملیاتی و فشارهای مالی KRG را افزایش دهد. در واقع سه سال پس از شروع صادرات نفت به طور مستقل، KRG هم چنان نمی‌تواند به طور کامل حقوق کارمندان خود را پرداخت کند و یا برق را در سه استان منطقه کردستان تأمین کند. بدون منبع درآمد کافی، این امر برای بیش از دو میلیون نفر در مناطق مورد مناقشه نینوا، کرکوک و دیالی سخت خواهد بود.

اختلافات داخلی

یکی دیگر از سناریوهای احتمالی بعد از رفراندوم، توزیع مجدد درآمدهای نفتی در حوزه انتخاباتی احزاب سیاسی باشد که اکثریت به گروه‌های وابسته به حزب کمونیست وابسته هستند. رفراندوم هم‌چنین نشان‌دهنده رقابت برای قدرت سیاسی در منطقه کردستان است. این در حالی است که مسعود بارزانی، رئیس KRG با بحران‌های داخلی مواجه است و نیاز به تأیید اعتبار خود به‌عنوان رهبر ملی‌گرایان دارد. حزب کارگری بارزانی ممکن است جناح حاکم شود، اما گروه‌های کرد دیگر هم چنان ادامه اقتدار آن را به چالش می‌کشند که شامل اتحادیه میهنی کردستان (PUK)، احزاب اسلامی، پ.ک.ک و وابستگان محلی آن علی‌رغم تلاش‌های متحد سازی اخیر PUK‌KDP می‌شود. اگرچه این جناح‌ها ممکن است آرزو استقلال و شناسایی به‌عنوان اولین کردها را داشته باشند، اما آن‌ها برنامه‌های سیاسی متفاوت به‌سوی استقلال دارند و این پروژه برای خودمختاری، می‌تواند همگنی قومی را مختل کند. به‌عنوان‌مثال، گوران اصرار دارد قانون رئیس‌جمهور KRG اصلاح شود و مسائل سیاسی داخلی قبل از اینکه رفراندوم برگزار شود حل‌وفصل شود.

برخی از گروه‌های ملی‌گرای کرد با رفراندوم مخالفت می‌کنند. کسانی که در جنبش " نه به رفراندوم" که توسط فعالان مستقل در سلیمانیه آغاز شده است استدلال می‌کنند که رفراندوم واقعاً برای گسترش قدرت بارزانی و نه استقلال کرد است. در واقع صدای مخالفان کرد، بعید است همه‌پرسی را سرکوب کند یا از رأی اکثریت "بله" جلوگیری کند. بارزانی ممکن است با مخالفان داخلی روبرو شود، اما اکثر گروها ضعیف و متزلزل هستند. در واقع فعالان مستقل کرد که مخالف یا از همه‌پرسی انتقاد می‌کنند تهدید شده‌اند، دستگیر شده و متهم به خیانت می‌شوند. در این میان بسیاری از آن‌ها به دنبال مهاجرت هستند یا در حال تبدیل‌شدن به رادیکالیزه شدن و پیوستن به سلفی‌ها و یا پ.ک.ک هستند.

نکته آخر اینکه، KRG به چند دلیل، با مشکلات اساسی برای اداره به‌عنوان یک کشور را دارد: 1‌ این منطقه نمی‌تواند وام‌های مستقل با نرخ سود قابل‌قبول را تضمین کند یا حتی امکان دریافت گواهی‌نامه‌های معتبر برای خرید اسلحه به همان شیوه‌ای که سازمان ملل دولت‌ها را به رسمیت شناخته است را ندارد. 2‌ فروش نفت کردها در دوره‌ای توسط بغداد با چالش‌های قانونی تهدید شده است. 3‌ هم‌چنین بغداد فضای هوایی کردها را کنترل می‌کند. 4‌ ساکنان KRG باید از گذرنامه‌های عراقی استفاده کنند و از همان محدودیت‌های ویزا به‌عنوان عراقی رنج می‌برند، حتی با وجود اینکه منطقه کردستان بسیار امن‌تر از عراق فدرال است.

دیدگاه ترکیه، ایران و آمریکا

ترکیه: به اعتقاد ترکیه، رفراندوم استقلال کردستان، بی‌ثباتی منطقه‌ای را تقویت می‌کند. رفراندوم استقلال کردستان عراق، نقض قانون عراق و بی‌ثبات کردن بیشتر منطقه است و نگرانی‌هایی از همسایگان عراق که در مرزهای خود اقلیت کرد دارند. وزیر انرژی ترکیه، برات آل بایراک بیان داشت که رفراندوم به همکاری انرژی با مقامات منطقه‌ی کردنشین شمال عراق آسیب خواهد زد، که صدها هزار بشکه نفت در روز به پایانه صادرات سیحان ترکیه ارسال می‌کنند.

آمریکا: آمریکا معتقد است نگرانی رفراندوم در شمال عراق ما را از اولویت‌های فوری منحرف خواهد کرد، مانند مبارزه با داعش. علی‌رغم درخواست آمریکا برای به تعویق انداختن رفراندوم، آمریکا و سایر کشورهای غربی نگران هستند که رأی‌گیری ممکن است موجب درگیری‌های تازه با بغداد و تبدیل آن به یک آتش سوزان منطقه‌ای شود. اما بعد از درخواست تلفنی تیلرسون از بارزانی برای به تعویق انداختن، بارزانی اظهار داشت که راه‌های جایگزینی برای آینده مردم منطقه‌ی کردستان را تضمین کنند. اگرچه آمریکا به نقش مبارزه پیش‌مرگ‌های کرد در شکست داعش در موصل اشاره می‌کنند اما نتوانستند مسعود بارزانی را متقاعد کنند.

ایران: درحالی‌که منطقه‌ی کردستان عراق در حال آماده شدن برای رفراندوم استقلال هستند، کشورهای همسایه از پیامدهای احتمالی برگزاری آن ابراز نگرانی می‌کنند. یکی از این همسایه‌ها ایران است که همیشه با عزمی راسخ از تمامیت ارضی عراق حمایت کرده بود و آن را خط قرمز در نظر می‌گرفت. بااین‌وجود، در سال‌های اخیر تغییرات مهمی در سیاست خارجی به وجود آمد. اگرچه ایران حمایت خود را از تمامیت ارضی عراق نشان داد، اعلام کرد که تهران می‌تواند از طریق دیپلماتیک بین مقامات بغداد و کردها توافق ایجاد کند. به همین صورت اگر نتایج همه‌پرسی رأی اکثریت برای استقلال تأسیس یک دولت مستقل کردستان را نشان دهد، با وجود پیامدهای منفی بعد از جدایی کردستان عراق، اگرچه جمهوری اسلامی ایران حساسیت‌های ویژه‌ای دارد اما احتمالاً واکنش محتاطانه‌ای در پیش خواهد گرفت. اگرچه در جلسه‌ای بین حیدر العبادی، نخست‌وزیر عراق و رهبر ایران، تأکید شد که تهران با ایده جدایی کردستان موافق نیست. در مورد اعلام استقلال کردستان عراق، ایران می‌خواهد تمامیت ارضی عراق حفظ شود. بنابراین مسئله‌ی استقلال باید منحصراً در یک مسیر دیپلماتیک حل شود و بیانیه استقلال عراق ممکن است منجر به تشدید تنش در عراق و حتی جنگ داخلی دیگر شود.

نتیجه‌گیری

طی چند سال اخیر، کردها مناطقی که از لحاظ فیزیکی تحت کنترل دارند مانند بسیاری از نواحی که حاوی ذخایر نفت یا جایی که تعداد زیادی از غیر کردها زندگی می‌کنند مانند استان کرکوک را گسترش دادند که به دنبال آن، توانستند 600 هزار بشکه نفت در روز از طریق جذب سرمایه‌گذاران بین‌المللی و از خط لوله عراق‌ترکیه به پایانه‌های بارگذاری مدیترانه صادرات داشته باشند. اما با رفراندوم و استقلال کردستان عراق این امر با چالش اساسی مواجه خواهد شد. آنچه قابل پیش‌بینی است به‌احتمال‌زیاد رفراندوم به پیش می‌رود چون عراق، ترکیه، ایران و جامعه بین‌المللی از تمامی ابزارهای مؤثر خود که ترکیبی از ایده‌ها و وعده‌هایی برای به تعویق انداختن رفراندوم بود، استفاده کردند و به شکست انجامید. از یک سو، ترکیه رفراندوم را محکوم خواهد کرد و بعید است به مرز یا خط لوله صادراتی نفت حیاتی کردستان نزدیک شود. از سوی دیگر، ایران و نیروهای فدرال عراق و شبه‌نظامیان شیعه تحت حمایت ایران هم تمایل به مقابله جدی با نیروهای دفاعی کرد را نخواهند داشت.