چند پايتخت براي ايران

زلزله قابل پيش‌بيني نيست بلكه خطرات و خسارت آن قابل پيش‌بيني و پيشگيري است، مساله‌اي كه سال‌هاست در ژاپن اتفاق افتاده، بر اين اساس به نظر مي‌رسد بايد بحث زلزله تهران و همه خسارت‌هاي احتمالي را از بحث تراكم جمعيت و دلهره خالي كردن شهر جدا كنيم.

با توجه به اين‌كه حدود 11 سال پيش محققان ژاپني تحقيقات گسترده‌اي نسبت به گسل‌هاي تهران و خسارات احتمالي انجام داده‌اند، در واقع مباحث موجود در خصوص زلزله جديد نيست، بلكه به نظر مي‌رسد بايد طرح مجدد آن را به عنوان افزايش هوشياري مسوولان و برنامه‌ريزي براي پايتخت تلقي كرد.

كارشناسان امور شهري و جمعيت‌شناسي در اين زمينه بر لزوم كاهش ظرفيت ساكنان تهران از طريق اجراي طرح‌هايي نظير انتقال دستگاه‌هاي دولتي، دانشگاه‌ها و ديگر نهادهاي پرجمعيت و حتي ايجاد چند پايتخت براي ايران تاكيد مي‌كنند.

اين طرح‌ها بويژه پس از آن كه محمود احمدي‌نژاد در هفته‌هاي اخير به لزوم خروج 5 ميليون نفر از تهران براي اداره امور در صورت وقوع زلزله سخن گفت، بيشتر مورد بحث و گفتگو قرار گرفته است.

در اين زمينه، رئيس انجمن جمعيت‌شناسي اگرچه تاكيد دارد، انتقال 5 ميليون نفر جمعيت از شهر تهران با هيچ روشي امكانپذير نيست، اما مي‌گويد: بين 5/4 و در نهايت 5 ميليون نفر جمعيت متناسب با ظرفيت تهران است و بيش از آن را بايد اضافه بر ظرفيت معمول به حساب آورد.دكتر حبيب‌الله زنجاني ادامه مي‌دهد: انتقال چنين جمعيتي از شهر تهران با روش‌هاي معمول غيرقابل اجراست مگر اين‌كه مجريان آن از روش‌هاي غيرمعمول استفاده كنند كه در آن صورت اجراي هر كار ديگري هم شايد ممكن باشد.

عضو اسبق هيات علمي دانشگاه تهران در پاسخ به سوالي مبني بر ميزان جمعيت مطلوبي كه شهري با ويژگي‌هاي تهران مي‌تواند داشته باشد، مي‌گويد: جمعيت مطلوب يك شهر متاثر از دو شاخص اشتغال و برآورده شدن نيازهاي اساسي است و به همين دليل نيز نمي‌توان آن را پيش‌بيني كرد.

نايب رئيس شوراي شهر تهران نيز اگرچه خروج 5 ميليون نفر جمعيت و رساندن ساكنان تهران به 4 تا 5 ميليون نفر را بعيد مي‌داند، اما مي‌گويد: واقعيت تهران به گونه‌اي است كه محدوده فعلي تهران حداكثر محدوده‌اي است كه مي‌تواند داشته باشد و بر اساس محدوده ضوابط شهرسازي نيز شعاع حريم بايد 3 برابر شعاع محدوده باشد؛ اين در حالي است كه حريم شهر تهران تقريبا از بين رفته و چيزي به عنوان حريم نداريم.

حمزه شكيب در گفتگو با مهر ادامه مي‌دهد: جمعيت بالا براي شهرهاي بزرگ و پايتخت يك مساله اجتناب‌ناپذير بوده و اين مشكل تنها تهران نيست و اغلب شهرهاي بزرگ دنيا مانند توكيو نيز با اين مساله مواجه هستند.

وي با اين حال تاكيد دارد: بايد طرحي تهيه شود تا بر اساس آن توزيع عادي جمعيتي در كشور داشته باشيم.

شكيب بدون آن كه نام طرح خود را ايجاد چند پايتخت بگذارد، مي‌گويد: بايد فرآيند توزيع ثروت و دانش، مراكز سياسي، مراكز فرهنگي، مراكز دانشگاهي، توزيع مراكز نرم‌افزاري، مراكز پزشكي، حتي مدارس آموزش و پرورش و كارهاي نرم‌افزاري و سخت‌افزاري به گونه‌اي باشد كه جمعيت به صورت يكنواخت در كشور توزيع شود.

به گفته وي، هم‌اكنون 80 درصد مراكز و ظرفيت‌ها مانند اغلب دانشگاه‌هاي خوب، دبيرستان‌هاي نمونه و مراكز پزشكي خوب در تهران قرار دارند.

شكيب با بيان اين كه تعديل جمعيتي تهران اقدامي زمانبر است، ادامه مي‌دهد: بايد برنامه‌ريزي انجام شود و تدبيري انديشيده شود كه به همه زوايا توجه شده و در يك افق به اين هدف برسيم و در مرحله اول سعي كنيم جمعيت تهران را ثابت نگه داريم و بعد از مدتي يك درصد قابل قبولي از جمعيت را متعادل كنيم تا شوك منفي نيز به جامعه وارد نشود.

او تاكيد مي‌كند: براي تعادل جمعيتي تهران بايد برخورد مدبرانه‌اي با مساله داشته باشيم و نمي‌توان اين مشكل را احساسي حل كرد.

در اين ميان، دكتر بهرام عكاشه، استاد زمين‌شناسي و رئيس دانشكده علوم پايه دانشگاه آزاد با تاكيد بر اين كه وقوع زلزله در تهران حتمي است، اعتقاد دارد: براي كاهش فجايع زلزله، خروج مردم از پايتخت كافي نيست بلكه بايد تمركز را از پايتخت برداريم.اين محقق ادامه مي‌دهد: در اين زمينه بهتر است كه ايران پايتخت‌هاي متعدد داشته باشد؛ يك منطقه پايتخت سياسي باشد، منطقه ديگر پايتخت صنعتي و شهر ديگري به عنوان پايتخت تجاري معرفي شود.

وي خاطرنشان مي‌كند: احتمال وقوع زلزله در تهران حتمي است و آنچه كه نگراني‌ها را بيش از پيش مي‌كند، بزرگ شدن شهر، گسترش حاشيه‌نشيني، ساخت‌وساز روي گسل‌ها و افزايش بيش از حد جمعيت در آن است. عكاشه در اين زمينه به تحقيقات ژاپني‌ها اشاره مي‌كند كه نسبت به وقوع زلزله در تهران هشدار داده‌اند.

تحقيقات ژاپني‌ها

در فروردين ماه سال 1378 بنابه درخواست ايران، آژانس همكاري‌هاي بين‌المللي ژاپن جايكا (JICA) كه نماينده رسمي و مسوول اجراي طرح‌هاي همكاري‌هاي فني دولت ژاپن است، گروه مطالعاتي خود را به تهران اعزام كرد تا مطابق مقررات و آيين‌نامه‌هاي جاري كشور ژاپن، مطالعاتي را در زمينه زلزله‌هاي احتمالي تهران انجام دهد.

به گزارش مهر،‌ در اين مطالعات بر پايه اسناد و گزارش‌هايي كه پيشتر توسط محققان ايراني و خارجي تهيه شده بود، ويژگي‌هاي گسل‌هاي فعال اصلي در تهران و اطراف آن مورد بررسي قرار گرفت. از ميان بسياري از گسل‌هاي فعال در منطقه، احتمال فعال شدن 3 گسل مشاء شمال تهران و گسل جنوب ري تشخيص داده شد.

بر اين اساس، در سناريوي زلزله مدل گسل ري، منطقه جنوبي شهر شدت زلزله 9 و منطقه شمالي آن شدت زلزله بين 7 تا 8 را احساس خواهند كرد. در مدل گسل شمال تهران شدت زلزله در بخش شمالي شهر به 9 و در بخش جنوبي آن به 7 مي‌رسد و بخش بزرگي از شهر شدت زلزله 8 را تجربه خواهند كرد. در مدل گسل مشاء در قسمت بزرگي از شهر، زلزله‌اي با شدت 7 احساس خواهد شد. در مدل شناور نيز بخش اعظم شهر شدت زلزله 8 و چندين قسمت نيز شدت زلزله 9 را تجربه خواهند كرد.

اين گروه ژاپني گسل ري را خطرناك‌ترين گسل تهران نام برده و اعلام كرده است در صورتي كه زلزله تهران به خاطر فعال شدن گسل ري باشد، 480 هزار ساختمان در تهران يعني 55 درصد ساختمان‌ها فرو خواهد ريخت.

در مورد گسل ري، نسبت تلفات در چندين حوزه آماري در مناطق 11 و 12 فوق‌العاده بالا (40 درصد يا بيشتر) خواهد بود. فعاليت‌هاي اضطراري امدادرساني در اين مناطق موثر نيستند، اما در مدل گسل شمال تهران، اگر فعاليت‌هاي امدادرساني به مقدار كافي انجام شود، نسبت تلفات در تمامي حوزه‌هاي آماري به سطح 20 درصد يا كمتر كاهش خواهد يافت.

هر روز 20 لرزه

در همين حال، رئيس بخش مهندسي لرزه‌اي مركز تحقيقات ساختمان و مسكن با بيان اين‌كه طي 5 سال گذشته تاكنون روزانه بين 20 تا 50 زلزله خفيف در تهران رخ داده است‏‎‏، از آسيب‌پذيري 30 تا 40 درصد ساختمان‌هاي تهران در صورت وقوع زلزله با ريشتر‌هاي بزرگ خبر داد.

علي بيت‌اللهي در گفتگو با ايلنا با تاكيد بر اين‌كه انباشتگي تنش زلزله‌اي در گسل‌هاي تهران طي 5 سال گذشته شدت يافته است، افزود: رفتار لرزه‌اي ناحيه دچار تغييرات قابل ملاحظه‌اي شده است به گونه‌اي كه اين تغييرات باعث شده روزانه بين 20 تا 50 زلزله خفيف در تهران به وقوع بپيوندد.

به گفته بيت‌اللهي، اين زلزله‌ها از طريق دستگاه‌هاي لرزه‌نگاري مشهود است، ولي براي ساكنان تهران محسوس نيست. اين كارشناس ارشد مهندسي لرزه‌اي با اشاره به نقاط زلزله‌خيز تهران گفت: در حال حاضر شمال شرق تهران در محدوده دماوند به دليل اتصال گسل مشاء فشم و شمال‌غرب حساس‌ترين نقطه به لحاظ زلزله در تهران است.

رئيس بخش مهندسي لرزه‌اي مركز تحقيقات ساختمان و مسكن در عين حال تاكيد كرد: طي بررسي‌هاي انجام گرفته از 5 سال گذشته تا ديروز هيچ گونه تغييري كه باعث شود كارشناسان احتمال يك زلزله بزرگ را در تهران بدهند، مشاهده نكرده‌اند.

بيت‌اللهي با بيان اين‌كه نبايد به دوره‌ بازگشت زلزله‌اي توجه و اهميت داد، گفت: اين‌كه ما براساس مفهوم دوره بازگشت كه مثلا در صد سال گذشته در يك نقطه 10 زلزله رخ داده است، به مفهوم اين نيست كه زلزله در دهمين سال از بعد از 100 سال بار ديگر رخ بدهد.

وي آخرين زلزله تهران را مربوط به سال 1830 ذكر كرد و گفت: اين زلزله 1/7 ريشتر قدرت داشت و در شمال تهران به وقوع پيوست.