روز آخر صفر مصادف با شهادت امام رضا ع ؛ پاره تن رسول الله ص ویکی از سلاله پاک خانواده نبو ی است . به طور کلی ائمه اطهار(ع) از سه طریق و مسیر تشنگان حق و حقیقت را سیراب نموده اند اول: ادعیه؛ که مملو از معارف الهی و عشق و عرفان است. دوم: زیارت نامه های شور افرین و سوم احادیث راهگشا و هدایت بخش . لذا جا دارد در مناسبتهایی که به این شخصیت های آسمان و ملکوتی اختصاص دارد فرصت را غنیمت شمرده و دامن نیاز خود را از خرمن نور و ایمان آنان مالامال و غنی سازیم .
این نوشته برگرفته از حدیث شریف امام هشتم ع باعنوان " عقلانیت اسلامی از دیدگاه امام رضا ع" است. آیا براستی عقلانیت اسلامی و غیر اسلامی دارد؟
نظیر این سوال را میتوان در باره عدالت، اخلاق و علم نیز مطرح کرد که آیا علوم اسلامی و غیر اسلامی داریم؟ این مبحث دامنه دار و آثار نظری و عملی فراوانی دارد و بایسته است که حوزه ها ودانشگاه ها و کرسی های بحث وگفتگو در باره آن به مباحثه و پرده گشایی بپردازند.
این مسءله از فروعات "رابطه علم و دین" است که تا کنون تاثیرات شگرفی در دو حوزه علم و دین گذاشته است در مغرب زمین نگاه متحجرانه کلیسا و دینداران به علم و توسعه، آنچنان کمر دین را خم کرده که تاکنون نتوانسته قد علم نمایدو جوامع اسلامی نیز بی نصیب از امواج و تلاطمات این ماجرا نبوده است و ما نیز چنانچه هوشمندانه به موضوع نپردازیم دچار تجربه های تاریخی گذشته خواهیم بود. در این فرصت کوتاه برآنیم تا در پرتو یک حدیث از امام رضا ع به این سوال پاسخ دهیم که عقلانیت وصف اسلامی به خود میگیرد و به کمال میرسد . تردیدی نیست که عقل مهمترین سرمایه آدمی در تشخیص خیروشر است و بدترین جنبندگان در نظر قرآن محرومان از تفکر و عقلانیت هستند " ان شرالدواب عندالله الصم البکم الذین لایعقلون؛ انفال-2" و یکی از خطابات بسیار قرا ن "افلا تعقلون" است؛ "وللدارالاخره خیرللذین یتقون افلا تعقلون.انعام-32" لقدانزلناالیکم کتابافیه ذکرکم افلاتعقلون.انبیاء-10" و در کتب حدیثی نیر تمام قد از منزلت و جایگاه عقل دفاع شده است تا آنجا که فرمود خلقت نخستین از آن عقل و عبادت رحمن و اکتساب جنان به عقل است "العقل اول ما خلق الله ،العقل ما عبد به الرحمان واکتسب به الجنان" وبه قول خواجه عبدالله انصاری «خدایا به آن کس که عقل دادی چه ندادی وبه آن کس که عقل ندادی چه دادی؟»
عقل با همه فضیلتی که دارد و آیت عشق و عرفان و دربر دارنده فضایل نیز هست در عین حال منبعی از منابع فهم و درک ماست که نیازمند مبنا و ماخذ است و مکانت مبانی و منابع راباید حفط نمود.
اگر عقل را به چراغ فروزان وجود خود تشبیه کنیم که با نورش اعماق تاریکیها را میشناسیم ومی بینیم سوال این است که ماده فروزنده و پیش برنده این چراغ چیست؟
پاسخ این است که علم و اندشیدن و استفاه از آیات آفاقی و انفسی از جمله منابع پرفروغ آن است ولی در عین حال کافی نیست عقل چراغ بدست و خوش مرام بدون وحی وتکیه گاه آسمانی و راهنمایی انبیاء راه به کمال و تمام نخواهد برد . اینجا سخن از کمال عقل و نهایت فعلیت این قوه است که با تکیه بر وحی میسر است و گرنه عقلایی بوده و هستند که محروم از اندیشه های وحیانی آرام زیسته اند و آثاری نیز داشته اند آیا دانشمندان بزرگ تاریخ که وحیانی نمی انیشیدند و الزامات دینی را پایبند نبودند را میتوان مجانین نامید ؟
در دنیای معاصر خودمان که پیشرفتهای علمی و سرعت تولید علم بطور شگفت انگیز جلوه گر شده آیا جز محصول خردمندان و عقلاء زمانه است؟ در عین حال شاهد افعال نابخردانه زیادی دراین جوامع ووضع قوانین ناعادلانه وقربانی کردن فضایل واخلاق هستیم.
پس عقل ، در پرتو وحی در دوحوزه فهم و درک حقایق(عقل نظری) و الزام به خوبیها و ارزشها(عقل عملی) به کمال مطلق میرسد و انسان کامل را می سازد. آری عقلانیت دینی با تربیت دینی و وحیانی به فعلیت میرسد و عقل حجت درونی است که با کمک حجت بیرونی یعنی انسان کامل کمال می یابد. عقل بدون وحی جهت را گم می کند؛ و بدون دین سرگرم ارزشهای مادی صرف می شود و انسان را دچار خود ارضائی فکری و آرمانی می کند و نگاه انسان رابدون وحی منحرف می سازد.
با این رویکرد حدیث گوهر بار امام رضا ع را باهم میخوانیم به این امید که در شرایط فعلی با بکار بستن عقل در پرتو وحی بر مشکلات فائق آئیم و چهره ناب اسلامی را در زندگی فردی و اجتماعی نمایان سازیم و با احترام به عقل و عقلاء و قواعد عقلایی از هر نوع تحجر، تنگ نظری و عوام فریبی دوری جوییم و با چراغ عقل و بکار گیری اخلاق و فضائل شهد شیرین اسلام ناب محمدی را به کام خویش و سایرین بچشانیم .
حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا ع در این گفتار آسمانی امنیت فردی و اجتماعی ، ایثار وفداکاری، عزت نفس، عشق به علم و دانایی ، درجوار و قرب الهی زیستن، بی اعتنایی به دنیا ، گمنامی در خدمت و نگاه رحمانی به خلق داشتن و حرمت آنان را پاس داشتن و از همه مهمتر و غیرقابل وصفتر تواضع و احترام را از آثار و کارکردهای عقلانیت اسلامی معرفی می فرمایند:
لایتم عقل امرء مسلم حتی تکون فیه عشر خصال:1-الخیر منه ماءمول .2-والشر منه ماءمون.3-یستکثر قلیل الخیر من غیره.4-ویستقل کثیرالخیر من نفسه.5-لایساءم من طلب الحوائج الیه6-ولایمل من طلب العلم طول دهره.7-الفقر فی الله احب الیه من الغنی.
8-والذل فی الله احب الیه من العز فی عدوه.9-والخمول اشهی الیه من الشهره.10-العاشره وماالعاشره،قیل له :ماهی ؟قال (ع): لایری احدالا قال :هو خیر منی واتقی.
بحارالانوار ج78ص336
ترجمه:عقل شخص مسلمان کامل نمیشود مکر اینکه در وی ده ویژگی باشد:
امید و انتظار خیر از وی
2-درامان بودن از شر او
3و4-خیروخوبی سایرین را زیاد وخیر خویش را کم میداند
5-ازدرخواست حاجت ازاو خسته نمی شود
6-درطول عمرخویش در طلب علم است وخستگی به خود راه نمیدهد 7-فقروتنگدستی در راه خدا وتحمل سختی ها محبوبتر ازغناو ثروت اندوزی نزد اوست
8-ذلت وانزوا(به گمان دیگران) درراه خدا محبوبتر ازعزت در نزد دشمنان اوست
9-گمنامی برای او شیرین تر از شهرت است
10-دهمی وچیست دهمی(خیلی مهم است)سوال کردند چیست؟فرمود اینکه هیچ کس را نمی بیند مگر اینکه می گوید او بهتر و باتقواتر تر از من است.
پروردگارا در پناه امام رضا ع به ما توفیق شناخت گوهر گرانبهای عقل و بکارگیری آن در زندگی فردی و اجتماعی نصیب فرما و شفاعت آن امام همام را در باره ما بپذیر آمین یا رب العالمین.
