کلیات

عملیات والفجر مقدماتی یکی از عملیات های ایران علیه مواضع نیرو‌های نظامی عراق در منطقه عماره در ۲۰۰ کیلومتری جنوب غرب بغداد انجام بود. این عملیات با رمز یا الله در محور فکه - چزابه به صورت گسترده در تاریخ ۱۷ بهمن ۱۳۶۱ با فرماندهی سپاه انجام شد. لشکر‌های نیرو‌های ایرانی درگیر در این عملیات شامل‌اند بر: لشکر عاشورا، لشکر ۵ نصر و لشکر حضرت رسول (ص) بودند.

چرایی انجام عملیات

در حالی که عدم موفقیت در عملیات رمضان، دورنمای پیش‌روی در شرق بصره را دور از دست‌رس نشان می‌داد، پیروزی در عملیات محرم و تسلط بر زمین‌های تخت استان میسان، دست‌یابی به شهر العماره عراق که به عنوان تهدید هم زمان علیه دو شهر بصره و بغداد محسوب می‌شد. را امکان پذیر کرده بود. به همین منظور و نیز از آنجایی که فرماندهان جنگ ناگزیر بودند در مقابل تجهیزات برتر عراق، زمین سخت را گزینش کرده و درگیری در وضعیت دشوار را به دشمن تحمیل کنند، منطقه رملی غرب ارتفاعات میشداغ حدفاصل فکه تا چزابه برای انجام عملیات سرنوشت ساز "والفجر" انتخاب شد.

اهداف عملیات

نخستین هدف، تصرف پل غزیله بود و چنانچه این مرحله از عملیات با موفقیت انجام می‌شد، تصرف شهر العماره به عنوان دومین هدف در دستور کار قرار می‌گرفت.

موقعیت جغرافیایی

منطقه عملیاتی از شمال به "میشداغ" و "برقازه"، از جنوب به هورالهویزه"، از شرق به "چزابه" و شهر "بستان" و از غرب به شهر "العماره" عراق و رودخانه دجله منتهی می‌شد.

در این منطقه رودخانه‌های متعددی وجود دارد؛ از جمله: رودخانه دویریج که از کوه‌های شمالی منطقه سرچشمه گرفته و به "هورالسناف" می‌ریزد و رودخانه میمه که سرچشمه آن ارتفاعات ایلام است و به طرف "هور بن عمران" (جنوب هورالسناف) منتهی می‌شود.

استعداد دشمن

مسئولیت پدافند از منطقه عملیاتی (از چیلات تا هورالعظیم) بر عهده سپاه چهارم عراق بود. لشکر‌های سازمانی این سپاه نیز عبارت بودند از:

الف) لشکر ۱۴ پیاده؛ شامل: تیپ ۴۲۱ پیاده، تیپ ۴۲۲ پیاده، تیپ ۱۸ پیاده کوهستانی، تیپ گردان تانک سیف سعد. منطقه گسترش لشکر ۱۴ از شیب تا پاسگاه دویریج و مقر فرماندهی آن نیز در غرب تقاطع جاده چزابه - غزیله با جاده صفریه بود.

ب) لشکر ۱ مکانیزه؛ شامل: تیپ ۱۰۸ پیاده، تیپ ۵۰۱ پیاده، تیپ ۱ مکانیزه و نیز تیپ‌های ۹۲، ۹۳ و ۹۴ پیاده، ۳۴ زرهی و ۲۷ مکانیزه به عنوان احتیاط این لشکر.  منطقه گسترش این لشکر از پاسگاه دویریج تا پاسگاه پیچ انگیزه و مقر فرماندهی آن نیز در جنوب منطقه بزرگان بود.

ج) لشکر ۱۰ زرهی؛ شامل: تیپ ۱۷ زرهی، تیپ ۴۲ زرهی، تیپ ۳۴ زرهی، تیپ ۲۴ مکانیزه، تیپ ۴۱۲ پیاده. منطقه گسترش این لشکر از پیچ انگیزه (شیار بجلیه) تا جنوب غربی دهلران (چیلات) بود.

د) نیرو‌های احتیاط؛ شامل: لشکر ۳ زرهی، در منطقه شرق هورالسناف جنوبی؛ تیپ ۳۰ زرهی از لشکر ۶ زرهی، در منطقه جنوب زبیدات؛ تیپ ۱۶ زرهی از لشکر ۶ زرهی، در منطقه عماره؛ تیپ ۲۵ مکانیزه از لشکر ۶ زرهی، در منطقه شرق هورالسناف؛ تیپ ۳۷ زرهی از لشکر ۱۲ زرهی؛ در منطقه بزرگان؛ تیپ ۱۰۱ پیاده گارد مرزی، در منطقه عماره؛ تیپ ۱۰ زرهی وابسته به ستاد کل، احتمالاً در شمال عماره؛ تیپ‌های ۴۸ پیاده و ۴۹ زرهی از لشکر ۱۱، در منطقه عماره؛ تیپ ۵۱ زرهی مختلط، در منطقه فکه؛ یک تیپ گارد ریاست جمهوری، در منطقه بند بزرگان؛ تیپ ۷۰۴ پیاده، در منطقه صفریه تا رشیده.

سازمان رزم خودی

بعد از عملیات محرم، سپاه پاسداران در صدد گسترش سازمان رزم خود برآمد. بر همین اساس لشکر فتح به "سپاه ۳ صاحب‌الزمان (عج) " تبدیل شد و سازمان تمامی تیپ‌های تابعه آن به جز تیپ ۴۴ قمر بنی‌هاشم (ع) نیز به لشکر تغییر یافت.

لشکر ظفر نیز "سپاه ۱۱ قدر" را تشکیل داد و در نتیجه دو تیپ ۲۷ و ۳۱ آن به لشکر تبدیل شدند و سه تیپ جوادالائمه (ع)، امام رضا (ع) و امام صادق (ع) نیز لشکر ۵ نصر را به وجود آوردند. همچنین، یک تیپ مستقل به نام تیپ ۱۰ سیدالشهدا (ع) تشیکل شده و تحت امر این سپاه درآمد.

لشکر فجر هم با تیپ‌های المهدی (عج)، امام سجاد (ع) و ثارا… به "سپاه هفتم حدید" تبدیل شد. در این میان، لشکر فجر با همان سازمان لشکر باقی ماند. تیپ ثارا… نیز که به لشکر تبدیل شده بود، به اتفاق لشکرقدس (شامل: لشکر ۷، ولی عصر و تیپ ۱۵ امام حسن) و لشکر ۸ نجف تحت امر سپاه هفتم قرار گرفتند.

به این ترتیب با گسترش سازمان رزم سپاه پاسداران و ایجاد سه سپاه عملیاتی، قرارگاه مرکزی خاتم الانبیاء (ص) جهت انجام این عملیات استعداد زیر را در نظر گرفت:

قرارگاه کربلا

الف ـ. سپاه ۳ صاحب‌الزمان (عج):

- لشکر ۱۴ امام حسین (ع) با استعداد هشت گردان؛ لشکر ۲۵ کربلا با استعداد ۱۱ گردان؛ لشکر ۱۷ علی‌بن‌ابیطالب (ع) با استعداد ۱۴ گردان؛ تیپ مستقل ۴۴ قمر‌بنی‌هاشم (ع) با استعداد پنج گردان.

ب ـ. سپاه ۷ حدید:

- قرارگاه قدس، شامل: لشکر ۷، ولی عصر (عج) با ۱۲ گردان و تیپ ۱۵ امام حسین (ع) با ۱۰ گردان؛ لشکر ۸ نجف اشرف با استعداد ۱۴ گردان؛ لشکر ۴۱ ثارالله (ع) با استعداد ۱۱ گردان؛ لشکر ۱۹ فجر با استعداد ۲۴ گردان.

قرارگاه نجف

الف ـ سپاه ۱۱ (قدر):

- لشکر ۲۷ محمد رسول‌الله (ص) با استعداد ۲۴ گردان؛ لشکر ۳۱ عاشورا با استعداد ۱۳ گردان؛ تیپ مستقل ۱۰ سیدالشهدا (ع) با استعداد هفت گردان

ب ـ لشکر مستقل ۵ نصر

با سه تیپ جوادالائمه (ع)، امام رضا (ع) و امام صادق (ع) با استعداد ۲۳ گردان

از ارتش نیز یگان‌های زیر تحت امر فرماندهی این عملیات بودند:

- لشکر ۱۶ زرهی با استعداد شش گردان تانک و شش گردان مکانیزه؛ تیپ ۸۴ خرم‌آباد با استعداد چهار گردان پیاده و یک گردان تانک.

همچنین، استعداد توپخانه شرکت کننده در این عملیات عبارت بودند از:

ارتش با ۱۶ گردان و سپاه با هفت گردان.

طرح عملیات

در طراحی عملیات مقرر شد قوای دو قرارگاه کربلا و نجف به طرف العماره تک کنند. در مرحله اول، قوای قرارگاه نجف در محور طاووسیه تا رشیده، حدفاصل خط تا کانال‌های آخر را تصرف کرده و در مرحله دوم و در ادامه تک، جناح راست تا حاشیه جنوبی دویریج (پشت جاده آسفالت فکه و در غرب بزرگراه و سرپل حلفائیه) را تصرف نمایند. نیرو‌های قرارگاه کربلا نیز می‌بایست با استفاده از معابر وصولی جای پای تصرف شده توسط قرارگاه نجف را تا چزابه ادامه داده و در پشت کانال پدافند کنند. در مرحله دوم منطقه شرق غزیله و شمال هورالهویزه پاک‌سازی شده و سرپل غزیله تامین شود. همچنین، با احداث خاک‌ریز، جناح قوای کربلا می‌بایست تامین شود تا چنانچه مأموریت قوای نجف در رسیدن به جاده با مشکل مواجه شد، جناح قوای کربلا از تعرض و آسیب دشمن مصون بماند.

در صورتی که اهداف مراحل اول و دوم عملیات تحقق می‌یافت، چنین پیش‌بینی شده بود که با بازسازی یگان‌ها و ایجاد شرایط مناسب و نیز با توجه به وضعیت دشمن، عملیات در مرحله سوم به سمت العماره ادامه یابد. همچنین مقرر شد در منطقه چیلات و طیب تک فریب انجام شود. لشکر ۱۴ امام حسین (ع) نیز ماموریت داشت تا در منطقه فاو عملیات فریب انجام دهد.

شرح عملیات

در ساعت ۲۱:۳۰ روز ۱۳۶۱/۱۱/۱۷ پس از اعلام رمز مبارک یاالله، یاالله، یاالله عملیات از پنج محور شمال و جنوب رشیده، صفریه و ارتفاعات چومر و خال آغاز شد و نیرو‌ها در تاریکی مطلق شب به منظور پاک‌سازی میادین مین و شکستن خطوط دفاعی دشمن و رخنه در این خطوط پیش‌روی کردند. وسعت و عمق موانع و استحکامات دشمن و وجود کانال‌های متعدد که دشمن برای ایجاد آن‌ها تلاش بسیاری متحمل شده بود، از سرعت پیش‌روی نیرو‌ها کاست. در نتیجه، اگرچه خط اول دشمن شکسته شده بود، ولی به دلیل عدم پاک‌سازی منطقه - در حالی که تاریکی شب رو به پایان بود - طبیعی به نظر می‌رسید که امکان استقرار کامل وجود نداشته باشد. در واقع تاریکی مطلق شب، عدم الحاق نیرو‌ها و پاک‌سازی منطقه، عمق و وسعت زیاد میادین مین، هوشیاری و اطلاع قبلی دشمن نسبت به وقوع عملیات، عوامل بازدارنده‌ای بودند که به عدم تأمین کل اهداف مرحله اول عملیات منجر شدند.

به رغم وضعیت موجود، به دلیل انتظارات خاصی که در پی آغاز عملیات در مردم ایجاد شده بود و همچنین امیدواری مسئولان و نیز تبلیغات سوء دشمن و … مرحله دوم عملیات در ساعت ۲۱ روز ۱۳۶۱/۱۱/۲۰ به منظور انهدام نیرو و تجهیزات دشمن آغاز شد. اما این بار نیز عدم هماهنگی در نیرو‌های عمل‌کننده و همچنین هوشیاری دشمن و احاطه او بر راه‌کارهای‌خودی، مانع از پیش‌روی رزمندگان گردید.

بررسی عملیات

از نقطه رهایی نیرو‌های خودی تا خط دوم عراق، دشمن بیش از ۱۶ نوع مانع از تعبیه و ایجاد کرده بود و یا به صورت عارضه طبیعی در منطقه وجود داشت. دشمن با این اقدامات در واقع آنچه را که به صورت تجربه از عملیات‌های گذشته به دست آورده بود، تقریباً به صورت کامل در منطقه عملیاتی والفجر مقدماتی عملی کرد. ارتش عراق قصد داشت با ایجاد این موانع تا حد امکان، پیش‌روی نیرو‌های ایرانی را به تأخیر بیاندازد. لذا، این موانع زنگ خطر و عامل هشدار دهنده‌ای برای عراق بودند. از سوی دیگر، وجود این موانع توان نیرو‌های تک ور را جهت تأمین اهداف در شب سلب می‌کرد، علاوه بر این، گرفتن جناح و به کارگیری نیروی احتیاط دو موضوع قابل توجه بود که در تاکتیک‌های دشمن در عملیات والفجر مقدماتی مشاهده شد.

موضوع دیگر این که در گذشته نیرو‌های هجومی و اصلی دشمن در خطوط حضور داشتند و به طور طبیعی در معرض آسیب‌پذیری نیرو‌ها مهاجم بودند؛ ولی در این عملیات، چون دشمن شکستن خط را پیش‌بینی می‌کرد، نیرو‌های هجومی اش را در احتیاط قرار داد و با گذاردن نیرو‌های پدافندی در خط و عمق بخشیدن به میادین مین و ایجاد موانع دیگر عملاً قصد داشت پس از گرفتن توان نیرو‌های مهاجم، با وارد کردن نیرو‌های اصلی خود مناطق تصرف شده را بازپس گیرد.

نتایج عملیات

با این عملیات، طراحان نظامی خودی دریافتند که عملیات‌های بعدی باید در مناطق عاری از نقاط قوت دشمن (موانع، آتش توپخانه و …) انجام شود. از سوی دیگر، مناطق انتخابی باید به گونه‌ای باشند که ضعف‌های خودی در آن کم‌تر بوده و جنگ با اتکا به نیرو‌های انسانی، در آن مناطق عملی باشد. علاوه بر آن فرماندهان سپاه پاسداران به این نتیجه رسیدند که باید ضمن پرهیز از انتخاب مناطق با عمق زیاد، این انتخاب متناسب با سازمان رزم خودی باشد. در این عملیات علاوه بر انهدام قابل توجه تیپ‌های ۹۰۵ و ۷۰۴ و یک گردان از نیرو‌های سودانی، ۱۱۳ تن از نیرو‌های دشمن نیز اسیر شدند.