کلیات*

در دهه هاي گذشته كشورهاي منطقه ژئوپليتيكی جنوب غرب آسيا بارها تلاش كردند تا در قالب ائتلاف هاي فراگير زمينه هاي همكاري و تعامل منطقه اي را فراهم و از اين طريق با تهديدهاي مشترك مقابله كنند؛ ائتلاف هايي مثل ناتوي اسلامي كه با هدف مقابله با نفوذ انديشه هاي ماركسيسم در منطقه طراحي شد و يا شوراي همكاري خليج فارس كه با هدف تأمین دسته جمعی امنیت خلیج فارس شكل گرفت، اما هيچكدام نتوانست آنگونه كه بايد در مسير اهداف از پيش تعيين شده حركت كند.

دلایل عدم موفقیت طرح های ائتلافی تاکنون

 شكل گيري گروه هاي متعدد تروريستي و شورشي در كشورهايي مثل عراق و سوريه در سال هاي اخير، آغاز حملات جنگنده هاي عربستان سعودي به يمن و مداخله هاي نظامي اين كشور در بحرين، حضور نيروهاي نظامي تركيه در شمال عراق و افزايش تنش ها ميان اين دو كشور، حضور نظامي و مستشاري ايران در عراق و سوريه و حمايت هاي ايران از مردم يمن و بحرين، افزايش زمينه هاي تنش ميان ايران و عربستان و افزايش دامنه فعاليت هاي تروريستي در كشورهاي منطقه از جمله ايران تنها نمونه هاي كوچكي از فضاي ملتهب جنوب غرب آسيا است كه اثبات مي كند در اين منطقه علي رغم همه تلاش هاي گذشته تنش و درگيري بر تعامل و همكاري برتري دارد.

يكي از اصلي ترين دلايل استمرار فضاي تنش و تهديد و افزايش دامنه هاي آن در منطقه را بايد نقش آفريني هاي متضاد ايران و عربستان سعودي دانست. پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران عربستان سعودي در كنار برخي همراهان منطقه اي و با هدف مقابله با نفوذ ژئوپليتيكي ايران در منطقه سياست هاي تقابلي فراواني را دنبال كرد. براي مثال عربستان سعودي در اوايل وقوع انقلاب اسلامي ايران تلاش كرد تا با كمك ساير متحدان منطقه اي و نيز حمايت هاي فرامنطقه اي يك ناتوي اسلامي جديد اين بار نه در تقابل با انديشه هاي ماركسيسم و كمونيست بلكه در تقابل كامل با گفتمان انقلاب اسلامي ايران و افزايش نفوذ ژئوپليتيكي ايران تأسيس كند.

پراكندگي جغرافيايي كشورهاي اسلامي، تفاوت برداشت اين كشورها از رويكردهاي سياسي و بين المللي ايران، ماهيت متفاوت حكومت هاي اسلامي، تعامل هاي فرهنگي و اقتصادي ريشه دار برخي از اين كشورها با ايران، عدم تمايل برخي كشور براي پذيرش رهبري عربستان سعودي در جنوب غرب آسيا، عدم همراهي كامل كشورهاي فرامنطقه اي نظير آمريكا با طرح  و... از جمله مواردي بود كه عربستان سعودي را تا كنون در ايجاد يك ائتلاف مقتدر و منسجم با هدف مقابله با ايران ناكام گذاشته است.

آغاز تلاش ها برای شکل دهی به یک ائتلاف ضد ایرانی (ناتوی عربی)

رهبران عربستان سعودی اكنون و پس از ناكامي در پيشبرد طرح هاي پيشين، بار ديگر در تلاش است تا در قالب طرحي جديد و كاملاً متفاوت با طرح هاي گذشته، شانس خود را براي مقابله و كاهش نفوذ ژئوپليتيكي ايران در منطقه امتحان كند؛ تلاشي كه در قالب ايده جديد ناتوي عربي و در قالب یک ائتلاف نظامی عربی دنبال مي شود و بنا به دلايلي نظير گفتمان ضد ايراني رئيس جمهور كنوني آمريكا، برنامه کلان و بلند مدت آمريكا براي واگذاري امنيت مردم منطقه جنوب غربي آسيا به غیر، علاقه آمريكا به افزايش وابستگي كشورهاي عربي به اين كشور و تلاش اين قدرت فرامنطقه اي براي افزايش حاشيه امنيت رژيم اشغالگر قدس از طريق افزايش درگيري هاي داخلي جنوب غرب آسيا، مورد حمايت  دولت ايالت متحده آمريكا نيز قرار گرفته است.

فلسفه شکل گیری ناتوی عربی و تفاوت آن با ائتلاف های پیشین

اين ائتلاف نظامي عربي كه برخي تحليلگران از آن به عنوان ناتوي عربي ياد مي كنند و يك ائتلاف دسته جمعي و منطقه ای برای مقابله با ایران را در كانون توجه خود دارد و در ماه هاي اخير توسط ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودي و با شركت سران پانزده کشور عربی به علاوه ترکیه و پاکستان و  «دونالد ترامپ»، رئیس جمهور آمریکا در رياض و براي استمرار سياست هاي مقابله جويانه عربستان سعودي با جمهوري اسلامي ايران مطرح شد، از اين جهت كه بر خلاف ناتوي اسلامي و ساير ايده هاي ائتلافي پيشين كاملاً عربي است، بودجه آن توسط كشورهاي عربي و ثروتمند تأمين مي شود، اعضاي آن به شدت به عربستان وابسته هستند و نيز مركز فرماندهي آن نيز در رياض و به دست عربستان سعودي خواهد بود، تا حدود زيادي با طرح هاي تقابلي ديگر متفاوت است و تحت تأثير همين عوامل از امكان توفيق بيشتري برخوردار است.

کشورهای پیگیر شکل گیری ناتوی عربی

علی رغم همه اختلاف و رقابت های داخلی از کشورهای عربستان سعودی، بحرین، اردن، امارات، قطر، کویت به عنوان کشورهایی یاد می شود که در حاشیه جنوبی خلیج فارس واقع هستند و قرار است که از اعضای ثابت و موثر ائتلاف نظامی عربی در حال شکل گیری باشند؛ کشورهایی که البته اکنون در میان برخی از آنها مثل قطر و عربستان اختلافات سیاسی و نظامی به وجود آمده ولی بنا به دلایلی مثل بازیگری آمریکا و نیز وحدت آنها در مورد رقابت با ایران احتمال رسیدن به یک تفاهم میان آنها بالاست.

البته تنها کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نیستند که نسبت به شکل گیری ائتلاف نظامی عربی ابراز تمایل کرده اند و تعداد دیگری از کشورهای عربی جنوب غرب آسیا و شمال آفریقا نیز نسبت به حضور در این ائتلاف ابراز تمایل کرده اند؛ کشورهایی که همه آنها عرب زبان هستند و جدا از علایق مشترک بین المللی و منطقه ای با کشورهایی مثل عربستان سعودی، روابط چندان مطلوبی نیز با جمهوری اسلامی ایران ندارند.  این کشورها نیز دارای وابستگی قابل ذکری به کشور آمریکا هستند و از اینکه در قالب یک ائتلاف نظامی جدید ضمن تضمین منافع خود هم پیمانانشان در خیلج فارس را بر علیه ایران یاری کنند، چندان ناخرسند نیستند.

عوامل موثر بر شکل گیری ناتوی عربی

بر اساس پژوهشی که در سال 97 در دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران انجام شد، 15 عامل ژئوپلیتیکی اصلی که در نگاه اول تأثیر فراوانی بر فرایند شکل گیری ائتلاف نظامی عربی دارند، شناسایی و در پنج قالب کلی جغرافیایی، نظامی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دسته بندی شد تا پس از مطالعه و بررسی کیفی، با کمک روش های کمی مورد استفاده در این پژوهش وزن و جایگاه دقیق این عوامل در فرایند شکل گیری ائتلاف و نیز آثارشان بر امنیت منطقه ژئوپلیتیکی جنوب غرب آسیا ارزیابی شود.

تعدادی از عوامل موثر بر شکل گیری ائتلاف نظامی عربی (ناتوی عربی) عبارتند از:

موقعيت جغرافيايي خليج فارس و رقابت براي تسلط بر آن، افزايش مشكلات زيست محيطي در منطقه و كاهش منابع، افزايش روز افزون توان و تسليحات نظامي ايران، آمار بالاي نيروي نظامي آماده و توانمند در ايران، نبود دموكراسي در كشورهاي عربي و نگراني سياسي آنها، نقش آفريني قدرت هاي فرامنطقه اي وتأثير گذاري آنها، افزايش فعاليت گروه هاي تروريستي در منطقه و تضعيف امنيت، فعاليت هاي تقابل گرايانه در ايران مثل حادثه سفارت عربستان، حضور فعال و نفوذ چشمگير ايران در برخي كشورهاي منطقه، توليدات غير نفتي كمتر كشورهاي حاشيه خليج فارس و... .

اثرگذاری ائتلاف نظامی عربی بر روی امنیت خاورمیانه

مقوله امنیت بر خلاف تصور عام و نگاه کلی که غالباً بر مفهوم و کارکردهای آن می شود، چه به لحاظ ویژگی ها، چه به لحاظ ابعاد و نیز به لحاظ سطوح فضایی دارای نکات ظریفی است که بی توجهی به آنها هر پژوهشی را که در این حوزه صورت می گیرد، ناقص می گذارد.

 امنیت به لحاظ ویژگی توسط متخصصان ذهنی، نسبی، تجزیه ناپذیر و دارای ماهیت متغیر توصیف می شود. همچنین دارای سطوح فضایی مختلفی از قبیل جهانی، بین المللی، منطقه ای ملی و گاهاً داخلی است که نظر به نوع و مقیاس پژوهش باید به آن توجه ویژه داشت. امنیت همچنین دارای ساختارهای خاص خود است که از جمله آن می توان به دفاع جمعی، امنیت دسته جمعی، امنیت همنوا، امنیت مشترک، امنیت فراگیر و امنیت مبتنی بر همکاری اشاره کرد.

با این حال یکی از مهم ترین موضوعاتی که در رابطه با امنیت باید مورد توجه قرار دارد و در صورت انجام هر پژوهش در سطح ملی و بالاتر نباید از نظر دور نگاه داشته شود، موضوع مهم ابعاد امنیت است که به ویژه در پژوهش هایی که قرار است امنیت ملی یک کشور مشخص مورد پژوهش و ارزیابی قرار بگیرد باید به آن دقت کرد. امنیت دارای ابعاد مختلف نظامی، اجتماعی، سیاسی، زیست محیطی، اقتصادی و فرهنگی است. این موضوع از آن جهت مهم است که اگر بنا باشد آثار و پیامدهای یک متغیر مستقل بر روی امنیت ملی مورد سنجش قرار بگیرد، در صورت تمرکز بر روی یکی از ابعاد امنیت قطعاً تحلیل ونتیجه گیری با خطاهایی رو به رو می شود که از بی توجهی به دیگر ابعاد امنیت منشأ می گیرد.

همانطور که در توضیحات پیشتر نیز اشاره شد، شواهد و حقایق موجود در برهه زمانی کنونی (2018 میلادی) بیانگر آن است که تحت تأثیر بالاگرفتن اختلاف های میان ایران با آمریکا و نیز برخی کشورهای عربی منطقه مثل عربستان سعودی، احتمال شکل گیری هر گونه ائتلاف نظامی عربی به بالاترین سطح خود رسید رسیده است؛ موضوع مهمی که در قالب زمینه ها و دلایل ژئوپلیتیکی مختلف قابل بررسی و تبیین است.

باور متخصصان این است که این اتفاق ها امنیت خاورمیانه و ایران را در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی تحت تأثیر قرار خواهد داد.

موانع شکل گیری ناتوی عربی

با این حال در فرایند شکل گیری ناتوی عربی مورد اشاره نمی توان از دلایل و زمینه هایی که به صورت مانع در این مسیر نقش آفرینی می کند، چشم پوشید؛ شرایطی که اگر وجود نداشت به صورت قاطع تر امکان پیش بینی و ارزیابی در مورد این ائتلاف نظامی پیش می آمد.

در این زمینه مسائلی مثل نقش مخرب قطر، پیوندهای عمیق دوستی میان ایران و عمان، دوستی عمیق و استراتژیک ایران با عراق، سوریه و لبنان، نگرانی ترکیه از افزایش قدرت کشورهای عربی و احتمال تغییر رویکردهای آمریکا در صورت تغییر رئیس جمهور این کشور از جمله موضوعاتی است که نمی توان نادیده گرفت.

*مطالب بالا برگرفته از رساله دکتری با عنوان دلایل و زمینه های ژئوپلیتیکی شکل گیری ائتلاف نظامی عربی در جنوب غرب آسیا   و  آثار آن بر روی امنیت منطقه ای (با تأکید بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران) است که توسط رضا رحیمی در دانشگاه تهران نوشته و در آن با بهره گیری از تکنیک های آماری و روش تحقیق کمی به صورت دقیق پیامدهای احتمالی ناتوی عربی ارزیابی شده است.