کلیات
مسعود رجوی متولد ۱۳۲۷ در طبس، از اعضای سازمان منافقین در دهه آخر حکومت پهلوی و رهبر سازمان و مسئول شورای ملی مقاومت ایران است. نتیجه اقدامات و رویکرد وی به جنگ مسلحانه با نظام جمهوری اسلامی به سلسله‌ای از اقدامات خشونت‌آمیز در فضای سیاسی ایران انجامید.
رجوی شش هفته پس از آغاز درگیری مسلحانه سازمان منافقین خلق و صدور رأی عدم کفایت سیاسی ابوالحسن بنی‌صدر در مجلس ایران، بهمراه بنی صدر، به‌طور مخفیانه از ایران به فرانسه رفت.
رجوی و بنی صدر در فرانسه با شماری دیگری از نیروهای مخالف حکومت ایران «شورای ملی مقاومت» را تشکیل دادند، اما همکاری آن‌ها و در فرانسه مدت زیادی طول نکشید. او «ارتش آزادیبخش ملی» را برای جنگ با ایران تشکیل داد و تصمیم مسعود رجوی برای همراهی با صدام در جنگ علیه ایران موجب قطع همکاری او با ابوالحسن بنی صدر که خود زمانی فرمانده کل قوای مسلح ایران در جنگ با عراق بود با او شد.
سازمان مجاهدین (منافقین) خلق ایران
رجوی در سال ۱۳۴۶ در سن ۱۹ سالگی به عضویت سازمان منافقین درآمد. وی تحصیلات ابتدایی را در دبستان فارابی کاشمر به پایان رساند و از دبیرستان دانش بزرگ نیا در مشهد دیپلم ریاضی گرفت. در سال تحصیلی ۱۳۴۵–۴۶ در رشته حقوق سیاسی دانشکده حقوق دانشگاه تهران پذیرفته شد و در خردادماه ۱۳۵۰ موفق به اخذ لیسانس شد. وی تا سال ۵۰ و دستگیری سمت بالایی در سازمان نداشت. مرداد سال ۱۳۴۹ مسعود رجوی به همراه ۵ نفر دیگر (اصغر بدیع‌زادگان، فتح‌الله خامنه‌ای، تراب حق‌شناس، رسول مشکین‌فام و لطفعلی بهپور) برای مذاکره با الفتح رهسپار اردن شد. در آن هیئت مترجم لطفعلی بهپور بود. وی پس از بازگشت از اردن به رده دوم کادر مرکزی راه یافت و در تابستان ۵۰ توسط ساواک دستگیر شد.
دستگیری و زندان
رجوی تاریخ دستگیری خود را ۴ شهریور اعلام کرده، اما در کارت بازداشتگاه متهمین، تاریخ بازداشت وی اول مرداد یعنی حدود یک ماه قبل از ضربه شهریور ذکر شده‌است. بنا بر تبلیغات حکومتی و نوشته روزنامه دولتی کیهان که همان زمان منتشر شد، وی اطلاعات مفصلی در مورد کادر‌ها و اعضای بازداشت شده و نشده و نیز کروکی محل اقامت آن‌ها را در اختیار ساواک قرار داد. تا جایی که ارتشبد نعمت‌الله نصیری، رئیس وقت سازمان امنیت، وی را از همکاران ساواک معرفی می‌کند.
دلیل اینکه وی بر خلاف سایر سران سازمان به اعدام محکوم نشد، در کتب و نشریات رسمی سازمان پس از انقلاب همواره تأکید می‌شود که بر اثر فشار بین‌المللی و اقدامات برادرش کاظم رجوی (ساکن سوئیس) اعدام وی لغو شد، اما روزنامه کیهان آن موقع از قول نصیری بیان می‌دارد که: «چون در جریان تعقیب، کمال همکاری را در معرفی اعضای جمعیت به عمل آورده و در داخل سازمان نیز برای کشف کامل شبکه با مأمورین همکاری نموده، به فرموده مبارک شاهانه، کیفر اعدام او با یک درجه تخفیف به زندان دائم با اعمال شاقه تبدیل گردیده‌است.». وی مسئول ضربه شهریور سازمان که در واقع موجبات ایجاد چالش بزرگ و دستگیری و قتل رهبران و اعضای سازمان شد قرار می‌گیرد.
در سندی از ساواک اینچنین آمده‌است: «نامبرده بالا [مسعود رجوی]که از محکومین سازمان باصطلاح آزادیبخش ایران وابسته به نهضت آزادی است و در دادگاه تجدید نظر نظامی به اعدام محکوم گردیده بعد از دستگیری در جریان تحقیقات کمال همکاری را در معرفی اعضاء سازمان مکشوفه به عمل آورده و اطلاعاتی که در اختیار گذارده از هر جهت در روشن شدن وضعیت شبکه مزبور مؤثر و مفید بوده و پس از خاتمه تحقیقات نیز در داخل بازداشتگاه همکاری‌های صمیمانه‌ای با مأمورین به عمل آورده لذا به نظر این سازمان استحقاق ارفاق و تخفیف در مجازات را دارد…»
وی در سی‌ام دی‌ماه ۱۳۵۷ به همراه آخرین گروه از زندانیان سیاسی آزاد شد.
پس از انقلاب
مسعود رجوی در اولین سخنرانی خود در ۴ اسفند ۱۳۵۸ در دانشگاه تهران اولین موضع‌گیری سازمان منافقین را اعلام کرد. وی اظهار داشت: «هیچ‌گونه تضییق نظامی و سیاسی برای انقلابیون اصیل و جان برکف که از قدیم می‌جنگیده‌اند نباید به‌وجود آید/ محاکمات در دادگاه‌های علنی مردمی برگزار شود و نمایندگان قشر‌ها مختلف مردم و عموم قشر‌ها و طبقات و نیروهای مبارز و انقلابی در هر موردی شاهد و قاضی محاکمات باشند. / انتصاب‌های مختلف نظامی و سیاسی و اداری به‌خصوص در حد کادر‌های طراح و رهبری‌کننده با نظر شورا‌های مردمی صورت گیرد.»
ازدواج‌ها
مسعود رجوی سه بار ازدواج کرده‌است. اولین ازدواج او اندکی پس از انقلاب ۵۷ در تیر ۱۳۵۹ با اشرف ربیعی صورت گرفت. اشرف ربیعی همسر یکی از اعضای پیشین سازمان به نام علی اکبر نبوی نوری بود که در در درگیری‌های سال ۱۹۷۶ کشته شده بود. این زندگی مشترک تنها ۸ ماه به طول انجامید؛ زیرا اشرف ربیعی در جریان حمله به خانه تیمی مرکزی سازمان منافقین در ۱۹ بهمن ۱۳۶۰ کشته شد. دومین ازدواج او در مهر ۱۳۶۱ با فیروزه بنی صدر دختر ۱۸ ساله ابوالحسن بنی صدر صورت گرفت. این ازدواج اقدامی در جهت ایجاد روابط سیاسی میان این دو شخصیت کشور بود. عده‌ای از تحلیلگران اشاره کرده‌اند که توده‌های مردم ایران از ازدواج رجوی با دختر بنی صدر و سپس طلاق این دو پس از جداشدن بنی صدر از شورای ملی مقاومت ایران، ناخشنود بوده‌اند.
ابوالحسن بنی صدر در کتاب خاطراتش با عنوان «درس تجربه» بیان می‌دارد که با این ازدواج موافق نبوده‌است. او در گفتگویی که در این باره با دخترش فیروزه داشته، به او می‌گوید: «این فرد [رجوی]همسر مناسبی برای شما نیست.» این ازدواج نیز مدت زیادی به طول نینجامید و در بهمن ۱۳۶۳ به دلیل خروج بنی صدر از شورای ملی مقاومت ایران و نیز اختلاف رجوی با بنی صدر بر سر ائتلاف با عراق و ملاحظات مربوط به روابط پیشین او با نظام حاکم، به طلاق انجامید.
سومین ازدواج رجوی در سال ۱۳۶۴ با مریم قجر عضدانلو (مریم رجوی) بود. در این سال رجوی «انقلاب ایدئولوژیک» در سازمان منافقین را اعلام کرد و مریم قجرعضدانلو را به عنوان رهبر مشترک سازمان انتخاب کرد، اما منافقین از مسعود و مریم خواستند با یکدیگر ازدواج کنند تا از طرفی «این انقلاب بزرگ ایدئولوژیک را تقویت کنند» و از سوی دیگر «از تضاد‌های غیرقابل حلی که به هنگام روابط نزدیک میان یک زوجِ ازدواج نکرده رخ می‌دهد، جلوگیری نمایند.» این ازدواج مستلزم این بود که مهدی ابریشمچی که از رهبران سازمان منافقین و دست راست رجوی بود، همسرش مریم قجر عضدانلو را طلاق دهد.
بدین شکل مریم قجرعضدانلو از ابریشمچی طلاق گرفت و همزمان با رجوی که چند روز پیش از همسر پیشینش فیروزه بنی صدر جدا شده بود، ازدواج کرد. این ازدواج که به عنوان یک ازدواج «غیراسلامی» و «عجیب و غریب» به آن نگریسته می‌شد، واکنش‌های شدیدی را به دنبال داشت زیرا بعداً معلوم شد که مریم قجر از همسرش که یک مقام عالی‌رتبه در سازمان بوده به سرعت طلاق گرفته تا بتواند با مسعود رجوی ازدواج کند و تبدیل به رهبر مشترک سازمان شود.
از طرفی عدم رعایت برخی مسائل شرعی از جمله رعایت عده طلاق میان طلاق مریم قجر با همسر سابقش و ازدواج با مسعود رجوی یکی از موارد سؤال برانگیز این ازدواج بود. مراسم رسمی ازدواج در ۲۹ خرداد ۱۳۶۴ در دفتر شورای ملی مقاومت در «اُوِر سور آواز» فرانسه برگزار شد و از آن پس نیز نام مریم قجر به نام مریم رجوی تغییر یافت.
نامزدی مسعود رجوی در انتخابات
مسعود رجوی در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی از استان تهران کاندیدا شد. وی در این انتخابات با ۲۹۷٬۷۰۷ رأی در رتبه دوازدهم قرار گرفت و نتوانست وارد این مجلس شود (از استان تهران ده نفر وارد مجلس شدند). رجوی در این انتخابات علاوه بر منافقین مورد حمایت ساش، جاما، جنبش مسلمانان مبارز، جنبش (علی اصغر حاج‌سیدجوادی) و حزب توده نیز بود. منافقین با قانون اساسی تصویب شده در مجلس خبرگان مخالف بودند و خواستار تحریم رفراندوم قانون اساسی در ۱۲ آذر ۱۳۵۸ شده بودند.
مسعود رجوی به عنوان کاندیدای اولین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری ایران (۱۳۵۸) نام‌نویسی کرد. وی در مصاحبه مطبوعاتی گفت: «ما با حفظ نقطه نظر‌های آرمانی و سیاسی خود در کادرقانون اساسی مصوب اعلام آمادگی کرده‌ایم.» رجوی سپس سرتیتر برنامه‌های انتخاباتی اش را در ۱۲ ماده عنوان کرد و به تشریح آن‌ها پرداخت. در پی اعلام امام خمینی (ه) در مورد کاندیدا نشدن افرادی که به قانون اساسی رأی نداده‌اند، انصراف خود را اعلام کرد. وی طی پیامی خطاب به مردم ایران نوشت: «اکنون بیش از هر چیز به سرنوشت انقلابی می‌اندیشیم که یکی از بزرگ‌ترین مسئولیت‌های خطیر و تاریخی خود را بر دوش من و سایر خواهران و برادرانم گذاشته‌است.»
مسعود رجوی در انتخابات مجلس شورای ملی (۱۳۵۸) نیز از شهر تهران کاندیدا شد. در این انتخابات منافقین با چند گروه چپ‌گرای کوچک ائتلاف کرده بود. جنبش مسلمانان مبارز هم که فهرست جداگانه‌ای منتشر کرده بود رجوی را در فهرست خود قرار داده بود. رجوی در این انتخابات با ۵۳۰ هزار رأی (حدود ۲۶ درصد) به دور دوم راه یافت، اما در دور دوم موفق به ورود به مجلس نشد.
ورود به عراق
در سال ۱۳۶۴ دولت فرانسه به درخواست جمهوری اسلامی در ازای آزادی گروگان‌های فرانسوی در لبنان حکم به اخراج رجوی از فرانسه و منع فعالیت سازمان منافقین در خاک فرانسه داد. رجوی پیش از این با نماینده دولت عراق بیانیه صلح امضاء کرده بود. البته بعداً مشخص شد که دولت ایران درخواست استرداد او را کرده بود که از طرف فرانسه مورد قبول واقع نشد.
مسعود رجوی بهمراه تعداد کثیری از اعضای منافقین مقیم فرانسه به عراق رفت. این مهاجرت سرفصلی مهم در تاریخچه منافقین و نبرد آن‌ها با جمهوری اسلامی بود. مسعود رجوی به هنگام ورود به عراق مورد استقبال رسمی معاون رئیس‌جمهور وقت عراق قرار گرفت. رجوی در عراق ارتشی بنام ارتش آزادیبخش ملی را متشکل از اعضای سازمان منافقین و کلیه افرادی که خواهان مبارزه با دولتجمهوری اسلامی بودند پایه‌ریزی کرد. محمد محمدی ری شهری وزیر وقت اطلاعات ایران، در باره مهاجرت رجوی به عراق در خاطرات خود می‌گوید که با روی کار آمدن دولت گلیست‌ها در فرانسهمیل دولت آن کشور به بهبود روابط با ایران افزایش یافته و هیئت‌هایی از طرفین از دو کشور دیدار کردند. شرط دولت ایران برای بهبود روابط با فرانسه اخراج منافقین بوده‌است. دولت فرانسه نهایتاً ضرب الاجلی برای خروج رجوی تعیین می‌کند.
اتهام جنایت علیه بشریت
در تیر ماه سال ۱۳۸۹ دادگاهی در عراق حکم بازداشت مسعود رجوی به همراه مریم رجوی و ۳۹ تن از اعضای سازمان منافقین را به اتهام جنایت علیه بشریت صادر کرد. دلیل صدور این حکم به گفته دادگاه وجود شواهدی مبنی بر همکاری مسعود رجوی و منافقین با صدام در سرکوب شیعیان و مردم کردستان است.
وضعیت نامعلوم حیات
اکونومیست در اوایل سال ۱۳۸۸ نوشت از زمان اشغال خاک عراق توسط نیروهای آمریکایی در سال ۱۳۸۱ اطلاع دقیقی از وضعیت مسعود رجوی در دسترس نیست و کسی از زنده یا مرده بودن او خبر ندارد هر چند که اکثریت عقیده دارند که او زنده نیست. از آن زمان تاکنون هیچ عکس و فیلمی از مسعود رجوی منتشر نشده و وی در مکان‌های عمومی ظاهر نشده و مستندی که برای اثبات زنده بودن وی ارائه شده پیام‌های صوتی مربوط به عاشورای سال ۱۳۸۸ بوده که متشکل از ده پیام در هر شب از شب‌های ماه محرم است. برخی از کارشناسان در صحت و اصالت این پیام‌ها تردید‌هایی دارند.
مدتی بعد در تاریخ ۱۱ آبان سال ۱۳۹۳ پیامی با عنوان «عهد پرچم در لیبرتی و ابلاغیه چراغ خاموش»، منتسب به صدای او منتشر شد. در سال ۱۳۹۵ و در نشست سالانه منافقین در فرانسه که ترکی الفیصل در آن حضور داشت از او به عنوان «مرحوم» یاد کرد.
خبر مرگ
روز چهار شنبه ۲۶ تیر ۱۳۹۸ تصویری در شبکه‌های اجتماعی از مراسم گروهگ منافقین منتشر شد که بیانگر تأیید اخبار مربوط به مرگ «مسعود رجوی» سرگرده این گروهک بود؛ خبری که چند سال است در محافل مختلف مطرح می‌شود و کارشناسان متعدد در این زمینه به تحلیل چگونگی مرگ او پرداخته اند، اما هیچ گاه توسط منافقین تأیید نشده تا اینکه سرانجام تصویر اخیر منتشر شده در فضای مجازی بیانگر اعلام رسمی مرگ او شد.