آب مهم‌ترين عنصر زندگي آدمي است و حيات بدون آن لحظه‌اي ممكن نيست. آموزه‌هاي ديني نيز در مصرف و رعايت صرفه‌جويي نسبت به اين نعمت خدادادي توصيه‌هاي جدي دارند.
آب در عين حال يكي از ابزارهاي توسعه در همه جوامع روستايي و شهري به شمار مي‌رود. اما از آنجا كه در 11 سال اخير كشور ما دچار بي‌آبي يا خشكسالي‌هاي پي‌درپي شده، مديريت آب و منابع آبي كشور با دشواري‌هايي مواجه شده است و مسوولان را بر آن داشته در فصول مختلف سال هشدارهايي را در خصوص تامين آب به مردم بدهند.
تامين و مديريت منابع آبي كشور هم در بخش شرب و هم كشاورزي به عهده شركت مديريت منابع آب كشور است. عليرضا الماسوندي، مديرعامل اين شركت در خصوص حجم ذخاير آبي، راه‌هاي مقابله با خشكسالي، وضعيت آبي كشور و تاثير بارندگي‌ها با جام‌جم گفت‌وگو كرده است. آنچه در پي مي‌آيد حاصل اين گفتگوست:
آيا بارش‌هاي اخير تاثيري در جبران كم‌آبي داشته است؟از مهر 89 كه سال آبي 90 ـ 89 شروع شده، متاسفانه در دوره اول يعني پاييز شاهد كمترين بارش در طول 43 سال دوره آماري بلندمدت بوده‌ايم اين ميزان در طول دوره آماري بي‌سابقه بوده است.
تا پايان پاييز جمع بارش حدود 17 ميلي‌متر بود كه نسبت به سال قبل 89 درصد و نسبت به دوره متوسط بلندمدت (40 ساله) 82 درصد كاهش داشته است. اگر بخواهيم دوره‌هاي بارشي را در فصول بارندگي شامل فصل پاييز، فصل زمستان و ابتداي فصل بهار با توجه به اقليم كشور ايران سنجش كنيم بايد حدود 30 درصد از بارندگي‌ها در 3 ماهه اول (يعني فصل پاييز)، حدود 50 درصد از بارش‌ها در فصل زمستان و 20 درصد از بارش‌ها در فصل بهار اتفاق بيفتد.
لذا 30 درصد بايد در فصل پاييز اتفاق مي افتاد كه نشد و ما در اين مدت با 7 درصد بارش مواجه بوديم.
در دوره بعد از پاييز، با توجه به بارش برف و باران نسبت به سال گذشته تفاوتي ايجاد شد؟
نسبت به ماه‌هاي فصل پاييز وضعيت بهتر بود. بارندگي كه اخيرا اتفاق افتاد، عمدتا در نقاط مرتفع مانند چهارمحال و بختياري و استان كهگيلويه و بويراحمد، سرشاخه‌هاي كرخه در استان كردستان و آذربايجان حتي در تهران، بارندگي‌ها به صورت برف بود، اين نوع بارش برف حسن‌هايي دارد، چون به مرور زمان جذب زمين مي‌شود. ماندگاري برف براي دوره بهار كه فصل كشاورزي و آبياري است، ذوب شدن برف در آن فصل سبب مي‌شود جريان رودخانه‌ها مناسب‌تر باشد و كشاورزان بتوانند از نعمت اين ذخيره برفي استفاده كنند. معادل بارش مجموع برفي كه در كشور طي بارش‌هاي اخير اتفاق افتاده، 3ـ 2 سانتيمتر است. اين هم در محاسبات و مجموع كارهايي كه ما به عنوان آمار بارندگي ارائه مي‌كنيم، مستتر است و در محاسبات گنجانده مي‌شود.
بارش برف البته نسبت به سال قبل بهتر بوده؛ ولي ما هميشه با حجم و ميزان برفي كه روان‌آب توليد مي‌كند، كار داريم. اين ميزان، قابل ملاحظه نيست و نمي‌شود به عنوان يك ذخيره برفي مناسب روي آن حساب باز كرد، فقط در حداقل‌هاي بارش مي‌تواند مطرح شود.
نكته قابل توجه اين است كه اگر بارندگي از يك منحني متوسط تبعيت كند، بارندگي‌هايي كه ما در فصل زمستان و بهار خواهيم داشت، زير عدد ميانگين دوره 42 ساله خواهد شد. مگر اين كه عنايت ويژه‌اي صورت گيرد، مردم دعا كنند، صرفه‌جويي هم مي‌تواند در جبران كاهش نزول بارش اثرگذار باشد و كسري بارش فصل پاييز در فصل زمستان جبران شود و مخازن ما بتوانند آب مناسب را ذخيره كنند تا در تابستان مشكل تامين آب نداشته باشيم.
البته ما براي بدترين حالتي كه اتفاق خواهد افتاد، كل مخازن را كنترل كرديم. برنامهريزي مخازن به نحوي است كه ابتدا آب شرب را تامين خواهد كرد، اولويت دوم تامين صنايع و اولويت سوم مباحث زيست محيطي و كشاورزي است. يقينا اگر آبي در مخازن تنظيم شود، با اين اولويت‌ها تنظيم خواهد شد. اگر روال به همين شكل پيش برود، در بعضي نقاط مشكل تامين آب كشاورزي را خواهيم داشت. در بعضي جاها هم مشكل زيادي نخواهيم داشت و در فصل بهار مي‌توانيم حداقل آب كشاورزي را به كشاورزان تحويل دهيم.
در حال حاضر وضعيت ذخاير آبي كشور چگونه است؟هم‌اكنون 117 سد بزرگ و ملي قابل بهره‌برداري داريم كه 6/15 ميليارد مترمكعب آب را ذخيره كرده‌اند. اين ميزان سال قبل 8/15 ميليارد مترمكعب بوده است. ورودي آب به سدها نسبت به سال قبل 48 درصد كاهش پيدا كرده است.
وقتي طي آماري گفته شده كه آب پشت سدها كاهش زيادي داشته است، آقاي مهندس ثمره (مديرعامل شركت مهندسي آب و فاضلاب) هم گفتند ممكن است سال آينده در تامين آب شرب مردم با مشكل مواجه شويم. نظر شما در اين رابطه چيست؟در اين موضوع بايد حجم آب يا ميزان بارش ورودي و خروجي مخازن سدها را در نظر گرفت كه چه ميزان آب به مخازن سدها وارد مي‌شود. بايد در برنامهريزي مهم ذخاير آبي و ميزان و رودي آب به مخازن را محاسبه كرد.
در برنامه‌ريزي‌هاي مخزن ميزان ورودي روزانه و ميزان خروجي كه به مصرف مي‌رسد، محاسبه مي‌شود. ما الان 2 مساله داريم. يكي اين كه حجم بارش نسبت به سال قبل كمتر است دوم اين كه ميزان جريان ورودي آب نسبت به سال قبل 48 درصد كمتر شده كه اين شرايط را سخت‌تر مي‌كند.
كدام سدها با كمترين حجم آب مواجه هستند؟تعداد زياد است. مثلا ظرفيت زاينده‌رود نسبت به سال قبل حدود 100 ميليون مترمكعب كمتر شده و مجموع سدهاي استان تهران نسبت به سال قبل 80 ميليون مترمكعب كمتر ذخيره دارند يا مثلا سد درودزن نسبت به سال قبل كاهش محسوسي دارد.
كمترين ميزان بارش تاكنون به كدام استان مربوط است؟كمترين بارندگي كه تا اين مقطع اتفاق افتاده چه در فصل پاييز و چه در اين فصل، در استان فارس بوده كه با توجه به سطح اراضي و پتانسيل كشاورزي كه در اين منطقه داريم ممكن است تامين آب با دشواري روبه‌رو شود.
سد اكباتان در همدان نسبت به سال قبل وضعيت بهتري دارد. سد ايلام در استان ايلام هم همين‌طور. وضعيت مخزن اينها حدود 50 درصد بهتر است اما بعضي سدها در حدود 20 درصد كاهش و بعضي 50 درصد كاهش دارند.
براي مديريت و مقابله با خشكسالي چه راهكارهايي پيش‌بيني كرديد؟در رابطه با موضوع خشكسالي و تغييرات اقليمي كه اتفاق افتاده، واقعيت جامعه اين است كه يكي از عامل‌ها خود انسان‌ها، رفتارها و باورهاي آنهاست. ما معتقديم اگر تغييرات اقليمي اتفاق افتاده مربوط به عملكرد انسان‌هاست. در استراليا، هند، ويتنام و پاكستان شاهد سيلاب‌‌هاي مخرب هستيم اما در مناطق آفريقايي با خشكسالي مستمر سر و كار داريم. در كشور ايران 11 سال است كه در دوران خشكسالي به سر مي‌بريم. در كشورهاي اروپايي كه نياز به آب زيادي ندارند با سرماي شديد، كاهش دما و بارش‌هايي كه خسارات جاني و مالي به همراه دارند مواجه هستيم.
يكي از دلايل تغييرات اقليم مربوط به رفتار انسان‌هاست. نكته اساسي در اين زمينه آن است كه ما در مصرف نسبت به ساير كشورها در درجه بالاتري قرار داريم و الگوي مناسبي براي مصرف در كشور چه در بعد كشاورزي و خانگي وجود ندارد.
در بخش كشاورزي 90 درصد آب مصرف مي‌شود در حالي كه راندمان آبياري ما 33 درصد است. در ارتباط با آب شرب 2 برابر ساير كشورها حتي كشورهاي در حال توسعه مصرف داريم.
اين ميزان مصرف ايران در زمينه آب (و ساير زمينه‌ها كه بحث حامل‌هاي انرژي هست) باعث مي‌شود ما دچار خشكسالي‌هاي متوالي شويم. مسلم است كه اينها شكر نعمت نيست بلكه كفران نعمت است.
براي اين‌كه مديريت منابع‌آب داشته باشيم ابتدا بايد مديريت مصرف آب را در پيش بگيريم و اگر از اسراف جلوگيري كنيم يقينا نعمت خدا زياد مي‌شود.
براي جلوگيري از اسراف بخشي از اقدامات، فرهنگي است و ديگر اقدامات سازه‌اي. بايد از تجهيزاتي استفاده شود كه كاهنده مصرف باشند شبكه‌هايي كه براي مصرف آب كشاورزي داريم مدرن شوند.
بازچرخاني و استفاده مجدد آب نيز يكي از راه‌هاي كنترل مصرف است. جلوگيري از آلودگي آب به دليل محدوديت منابع نيز از راه‌هاي نگهداري منابع آبي كشور است.
همچنين بايد از برداشت‌هاي غيرمجاز آب زيرزميني جلوگيري كرد و مديريت مصرف بهتر از اصولي است كه با درنظر گرفتن آن مي‌توان به جبران بخشي از زيان‌هاي خشكسالي پرداخت و اين اساسي‌ترين موضوع مديريت منابع آب است.
نكته بعدي، كارهايي است كه بايد دولت و مجلس برآن توجه ويژه داشته باشند اقداماتي كه براي حفظ حريم و بستر رودخانه‌ها و ساماندهي رودخانه‌ها انجام مي‌دهيم بايد جلوي تجاوزات، تصرفات و برداشت‌هاي اضاني نسبت به بستر رودخانه‌ها را بگيرد.
در كشور 64 هزار كيلومتر رودخانه وجود دارد كه اينها مجاري آبي ما هستند و بارش‌ها در اين مجاري حركت مي‌كنند. ما براي بهره‌برداري از اين مجاري سرمايه‌گذاري و سازه‌هايي ايجاد كرديم.
موضوع بعدي كنترل برداشت از منابع آب زيرزميني است. هر ساله در كشور 99 ميليارد مترمكعب آب مصرف مي‌شود كه حدود 89 ميليارد متر مكعب آن مربوط به بخش كشاورزي است. 10 ميليارد هم مربوط به ميزان آب مصرفي صنايع و شرب است. در بخش كشاورزي از 2/8 ميليون هكتار اراضي آبي كه در كشور وجود دارد تنها 7/1 ميليون هكتار شبكه اصلي اجرا شده است.
و از اين ميزان 760 هزار هكتار شبكه فرعي يعني نزديك به 9 درصد شبكه فرعي و حدود 16 درصد شبكه اصلي اجرا شده است.
يكي ديگر از اقدامات نظارت بر برداشت آب‌هاي زيرزميني توسط كشاورزان است كه بايد كنترل شود و معتقديم بايد شبكه‌هايي ايجاد شود كه كشاورزان به جاي استفاده از منابع زيرزميني از شبكه‌هاي آبياري سطحي استفاده كنند و استفاده از آب‌هاي زيرزميني براي كشاورزان محدود شود.
براي اين بايدهايي كه مي‌فرماييد اقدام عملي هم داريد؟بايد يكسري تسهيلات قائل شويم. كشاورز يك برداشتي را از آب زيرزميني دارد اين‌كه ما مجبورش كنيم با صرف هزينه شبكه ايجاد كند ممكن است در توان مالي او نگنجد يا تمايل به محاسبه ميزان آبي كه برداشت مي‌كند نداشته باشد.
وقتي به صورت فردي نگاه مي‌كنيم، كار كار سختي است. بر اين اساس معتقديم بايد تسهيلاتي گذاشته شود و به جامعه كشاورزي كمك كند كه براي بهره‌وري بيشتر و كاهش مصرف شبكه‌هايي در اراضي آب اجرا شود. بخشي را هم دولت سرمايه‌گذاري كند.
بانك‌ها وام‌هايي با سود كم بدهند، امتيازاتي قائل شوند كه كشاورزان رغبت كنند كه كشاورزي از حالت سنتي به مدرن تبديل شود.
با توجه به آزادسازي قيمت آب و قانون هدفمندي يارانه‌ها آيا منابع مالي آزاد مي‌شود كه در اختيار شما قرار بگيرد؟كارگروه تحول اقتصادي هنوز قيمت آب بخش كشاورزي را بررسي مي‌كند. تعرفه آب كشاورزي در قانون هدفمندي يارانه‌ها در حال بررسي است.
در قانون برنامه پنجم نسبت به خريد تضميني آب، سرمايه‌گذاري، احداث و بهره‌برداري و حتي مالكيت آب تصريح شده و نسبت به آن بايد برنامهريزي شود.
شركت‌هاي آب منطقه‌اي شركت‌هاي ضررده هستند كه الان كمك زيان مي‌گيرند در نتيجه نمي‌توانند اين تفاوت قيمت را تضمين كنند. بانك مركزي بايد به پشتوانه دولت اين تضمين را بدهد. يعني زماني كه سرمايه‌گذار به بانك مراجعه مي‌كند اگر قرار بر اين باشد كه بانك بخواهد از محل درآمدهاي شركت‌هاي آب منطقه‌اي تضمين بگيرد با توجه به منفي بودن تراز درآمدي چنين تضميني از سوي شركت‌ها انجام نخواهد شد.
در برنامه پنجم براي طرح‌هاي آبي چه ميزان سرمايه‌گذاري پيش‌بيني شده است؟حدود 38 هزار ميليارد تومان براي شبكه‌ها و معادل همان براي سدها نياز داريم.
از چه منابعي اين سرمايه تامين مي‌شود؟
با توجه به فروش مشخص نفت و ميزان اعتباري كه براي طرح تملك دارايي سرمايه‌اي مي‌گذارند يقينا از محل درآمدهاي عمومي قابل تحقق نخواهد بود.
راهكارهاي ديگر تامين منابع فاينانس از منابع داخلي و خارجي است. براي فاينانس حتما بايد قيمت آب مشخص شود. خصوصا در بخش كشاورزي كه مصرف عمده در آن قسمت است. براي سرمايه‌گذاري داخلي بايد يكسري تسهيلات قائل شويم يعني از نظر نقدينگي اين امكان وجود داشته باشد كه شركت‌هايي بصورت مشاركت اين كار را انجام دهند. معمولا پيمانكاران ما شركت‌هاي سرمايه‌گذار نيستند شركت‌هاي عملياتي هستند و ماشين‌آلات، تجهيزات و عوامل دارند كه با آنها كار مي‌كنند لذا امكان سرمايه‌گذاري از جانب پيمانكاران بخش آب كمتر وجود دارد مگر اين كه اينها با ساير سرمايه‌گذارها هماهنگ شوند و آنها سرمايه‌گذاري كنند. سرمايه‌گذاري آنها هم مشروط به تعيين قيمت يا تفاوت قيمت يا خريد تضميني است كه اين موضوع بايد حل شود. مادامي كه اين مشكل حل نشود نبايد انتظار داشت كه در اين بخش موفقيت بدست آيد.
ظاهرا در بودجه 90 قرار نيست طرح جديدي كلنگ زده شود. مگر در موارد خاص و در حوزه آب. سال آينده چه طرح‌هايي به اتمام مي‌رسند و آيا طرح جديدي هم وجود دارد؟بعضي طرح‌هاي جديد تامين آب شرب ميان‌مدت هستند كه اجراي آن بايد شروع شود و برخي طرح‌ها هم هنوز مطالعاتشان كامل نشده و طرح‌هاي جديدي است اما در نهايت اولويت با طرح‌هايي است كه الان در حال اجراست. بعضي طرح‌هاي اجرايي هم با توجه به پيشرفت فيزيكي‌شان اولويت‌بندي مي‌شوند.
يعني اگر طرحي بيش از 80 درصد پيشرفت داشته باشد بايد اعتبار بيشتري به آن داده شود تا در سال 90 به اتمام برسد.
چند درصد طرح‌ها در اولويت تمام شدن تا پايان سال 90 قرار دارند؟ اجراي 37 سد مخزني در اولويت تمام شدن هستند كه حدود 1300 ـ1200 ميليارد تومان سرمايه نياز دارد.
براي تكميل آن تا پايان 90 الزام داريد؟بله. اينها 80، 85، 90 و 92 درصد پيشرفت داشته‌اند.
با اجراي اين طرح‌ها چقدر به ذخاير آبي كشور اضافه مي‌شود؟اگر طرح سد گتوند را هم اضافه كنيم حدود 5/6 ميليارد مترمكعب به ذخاير آبي اضافه خواهد شد.
دولت در سفر اخير خود به سمنان مصوبه‌اي مبني بر بحث انتقال آب خزر به سمنان داشت. لطفا در مورد چگونگي اين طرح توضيح دهيد؟درباره پروژه انتقال آب خزر به سمنان با قرارگاه خاتم‌الانبيا تفاهم‌نامه‌اي امضا شده و قرار بر اين شد كه اجراي آن سال 90 باشد. واقعيت اين است كه بخش مركزي كشور دچار كمبود آب است و اگر بخواهيم جمعيت تهران كاهش پيدا كند بايد كارهاي زيرساختي در استان‌هاي نزديك صورت بگيرد و اساسي‌ترين موضوع در اين زمينه تامين آب است. تمركز و تجمع جمعيت نياز به تامين آب دارد بر اين اساس رئيس‌جمهور براي اين امر مهم دستور دادند. در همين راستا بود كه تفاهمنامه انتقال آب خزر به سمنان مبادله و مطالعات آن درحد پتانسيل‌‌يابي براي اين انتقال شروع شده است.
اجراي اين پروژه چه ميزان سرمايه لازم دارد؟در حال حاضر برآوردي براي آن نداريم زيرا طول مسير طرح تعيين كننده و در حد مكان‌يابي است.
آب از چه مسيرهايي عبور مي‌كند؟گزينه‌هاي زيادي مطرح است و از هر گزينه‌اي كه اقتصادي‌تر باشد استفاده مي‌شود. از غرب حوزه خزر به لحاظ وجود رشته كوه‌هاي البرز انتقال سخت است. بايد ارتفاعات زيادي را پمپاژ كند اگر تونل زده شود در بعضي مقاطع تونل‌ها بسيار طولاني است. پس اين گزينه در اولين گزينه‌ها رد است.
به سمت شرق كه برويم، از نكا و بهشهر به گلستان مي‌رسد احتمال داديم اين مسير از لحاظ اقتصادي مناسب‌تر باشد. حدود 30 مسير در اين طرح وجود دارد كه مشاور آنها را بررسي مي‌كند.
استاندار سمنان گفت طرح بين 4 تا 5 ميليارد دلار سرمايه نياز دارد.
تا گزينه‌ها قطعي نشود نمي‌توان برآورد كرد.
شما پيش‌بيني‌اي نداريد؟خير، اگر قرار باشد با 3 ـ 2 خط لوله انجام شود تونل، پمپاژ، تعداد ايستگاه‌هاي پمپاژ، ميزان برقي كه نياز دارد، همه اينها بايد برآورد شود بعد قابل قيمت‌گذاري خواهد بود.
از سال 90 امكان اجراي آن وجود دارد؟ان‌شاءالله بنا بر دستور و مصوبه سفر جزو وظايف وزارت نيروست كه اجراي آن را آغاز كند.
افق اجراي پروژه چندساله پيش‌بيني شده است؟بستگي به ميزان اعتبارات دارد.
به موضوع تامين آب دشت‌هاي بحراني و ممنوعه برگرديم. در حال حاضر چه تعداد از دشت‌هاي آبي كشور ممنوعه است؟
610 دشت مطالعاتي داريم كه 220 دشت ممنوعه است و برداشت آب از منابع زيرزميني آنها به طور كلي ممنوع است.
گستره محدوده جغرافيايي‌اش پراكنده است يا متمركز؟عمده دشت‌هايي كه از نظر ظرفيت آبي مناسب هستند دچار محدوديت شدند. يعني دشت‌هايي كه تمركز جمعيت دارند، كيفيت خاك در آن دشت‌ها مناسب است مانند دشت مشهد، بهار، كبودرآهنگ و دشت ورامين.
ممنوعيت‌ها براي برداشت از اين دشت‌ها چيست؟ميزان آبي كه هرسال نازل مي‌شود و مي‌تواند ساليانه به عنوان حجم مازاد برداشت شود ميزاني است كه تعادل صفري ناميده مي‌شود. اگر وارد ذخيره استراتژيك شويم و برداشت كنيم امكان جايگزين آن وجود ندارد و سبب مي‌شود دشت‌هاي ما نشست كند. در دشت‌هاي علي‌آباد، قزوين و مشهد شاهد اين نشست‌ها بوديم.
نشست دشت با كاهش ذخيره آب زيرزميني همراه است يعني اگر نزولاتي داشته باشيم فضاي متخلخل بافتي كه متراكم شده است كم شده و آب كمتري را ذخيره خواهد كرد. سفره‌هاي آب زيرزميني، سدهايي هستند كه خداوند به ما عنايت كرده و از اين روي ما براي حفاظت از اين منابع و سفره‌هاي آبي زيرزميني راه‌هاي قانوني را نيز پي مي‌گيريم.
حجم اين آب‌ها چقدر است؟ آيا قابل استحصال هست؟در حال حاضر هرساله 56 ميليارد متر مكعب از آب‌هاي زيرزميني برداشت مي‌شود. 50 ميليارد متر مكعب برداشت‌ها مجاز و 6 ميليارد متر مكعب آن فاقد پروانه است. قانون تصويب شده و قرار اگر پتانسيل دشت مثبت باشد تغيير روش آبياري در آن دنبال و شبكه آبياري مدرن اجرا شود.
