حمل و نقل پایدار و توسعه شهری
گزارش «تابناک»
روند سريع توسعه شهرنشيني منجر به افزايش تقاضا براي زيرساخت‌ها نظير تأمين آب آشاميدني، شبكه برق و ايجاد امكانات حمل‌ونقل و... شده است. بی‌كفايتی سيستم موجود يا مديريت‌هاي موازي در بخش مديريت ترافيك شهري، موجب افزايش فاصله بين تقاضا و عرضه امكانات حمل‌ونقل شده است.. پايداري تنها با ايجاد تغييرات در طراحي، الگوهاي استفاده و مديريت وسايل نقليه حاصل نمي‌شود، بلكه بايد تغييراتي در نحوه تفكر نسبت به شناخت و ارزشيابي راهكارهاي ممكن براي حل مشكلات حمل‌ونقل ايجاد شود. يك سيستم حمل‌ونقل پايدار نيازمند فعاليت‌هايي بيش از كنترل آلودگي هوا، ترافيك يا كاهش مصرف سوخت است و بررسي‌ها نشان داده كه هيچ راهکار منفردي براي حل مشكلات پيچيده حمل‌ونقل وجود ندارد و رفع چنين مشكلي، نيازمند يك سازوكار جامع، پويا و قابل اطمينان است. حمل و نقل پایدار به این معناست که باید مشکل را به گونه‌ای حل کنیم تا این بیماری بار دیگر در سال‌های آتی بازنگردد؛ یعنی باید الگویی را دنبال کنیم که براثر گسترش جمعیت و شهر و توسعه فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و... (که طبیعتا از عوامل ترافیک‌زا هستند) شهر ما همچنان بدون بروز مشکل ترافیک، به نحو مطلوبی پاسخگوی جابجایی های مسافر و بار باشد و باگسترش این فعالیت‌ها سیستم حمل و نقل به مشکل برخورد نکند و پایدار باشد.
مديريت پايدار حمل‌ونقل اثرات توسعه حمل‌ونقل را روي كارايي اقتصادي، موضوعات زيست‌محيطي، مصرف منابع، كاربري اراضي و عدالت اجتماعي مورد توجه قرار مي‌دهد و به كاهش اثرات زيست‌محيطي، افزايش بازدهي سيستم حمل‌ونقل و بهبود وضعيت زندگي اجتماعي كمك ميكند و هدف آن سيستم افزايش كارايي و جابه‌جايي كالاها، خدمات و افراد با حداقل مشكلات دسترسي است كه بدون سازماندهي مجدد استراتژي‌ها، سياست‌ها و برنامه‌ها قابل دستيابي نخواهد بود. واقعيت اين است كه وضعيت جابه‌جايي مردم در دنياي امروز نامطلوب است و بدون انجام اقدامات اصلاحي و پيشگيرانه بدون شك در آينده نزديك تبديل به يك بحران خواهد شد به همين جهت هم كشورهاي توسعه‌يافته و هم در حال توسعه ناگزير به حركت به سوي مديريت پايدار حمل‌ونقل هستند و براي حل معضلات عديده ترافيكي در شهرها بايد مباني و اصول حمل‌ونقل پايدار را به عنوان مركز ثقل برنامه‌هاي آتي حمل‌ونقل مدنظر قرار دهند.
همراه با روند سريع صنعتي شدن در جهان، اكثر كشورها علي‌الخصوص كشورهاي در حال توسعه در حال تجربه رشد سريع شهرنشيني هستند. مهاجرت مردم از مناطق روستايي به شهرها از قرن بيستم آغاز شده است. در سال 1995 حدود 45 درصد از مردم جهان در مناطق شهري زندگي مي‌كردند و پيش‌بيني ميشود تا سال 2025 اين رقم به 60 تا 65 درصد افزايش يابد.
در سال 2003، 38 درصد از جمعيت قاره آسيا (حدود 2/1 ميليارد نفر) در شهرها زندگي مي‌كردند كه تا سال 2020، نسبت ساكنان شهري تا 50 درصد افزايش يافته و جمعيت شهري به دو ميليارد نفر خواهد رسيد.
مشكلات زيست‌محيطي و صدمات وارده بر سلامت انساني به دليل رشد سريع حمل‌ونقل موتوري و روند ضعيف قانونمندي آن به طور جدي مشكل‌آفرين شده است. هر ساله بيش از 750 هزار نفر از مردم كه اكثرا پياده هستند در تصادفات ناشي از وسايل نقليه موتوري كشته مي‌شوند. علاوه بر اين، تعداد حدود 500 هزار نفر نيز در كشورهاي در حال توسعه دچار مرگ زودرس ناشي از آلودگي هوا ناشي از حمل‌ونقل مي‌شوند.
حمل ونقل پایدار یک ضرورت
يك شهر مدرن بايد داراي يك سيستم حمل‌ونقل كارآمد و گسترده براي ايجاد ارتباطات، دسترسي و ارتباط مابين مناطق مختلف آن باشد. يك سيستم حمل‌ونقل جامع، مشكلات متعددي نظير آلودگي هوا، آلودگي صدا، جداسازي زيستگاه‌هاي گونه‌هاي وحشي، ترافيك و... را رفع ميكند.
جوامع امروزي نيازمند سيستم حمل‌ونقل پايدار براي كاهش اين مشكلات و ايجاد سيستم حمل‌ونقل موثر و كارآمد هستند. هدف از ايجاد سيستم حمل‌ونقل پایدار
«موثرترين و راحت‌ترين طريق جابه‌جايي مردم و وسايل نقليه با كمترين ميزان مصرف انرژي (در زمينه سوخت و تلاش‌هاي انساني) با مقبول‌ترين هزينه، كمترين ترافيك و كمترين اثرات سوء زيست‌محيطي نظير آلودگي هوا و صدا»
همچنين در گزارش بانك جهاني (1996) حمل‌ونقل پايدار و اركان آن به شرح زير عنوان شده است:
* ركن اقتصادي و مالي كه شامل مناسب بودن ساختار سازماني، اقدامات و سرمايه‌گذاري براي زير‌ساخت‌هاي حمل‌ونقل است.
* ركن زيست‌محيطي و اكولوژيكي كه شامل بررسي چگونگي سرمايه‌گذاري براي حمل‌ونقل و انتخاب اشكال مختلف حمل‌ونقل كه روي كاهش مصرف انرژي و انتشار آلاينده‌ها اثر مي‌گذارد، است.
* ركن اجتماعي كه بر كافي بودن دسترسي به خدمات حمل‌ونقل براي همه اقشار جامعه تأكيد دارد.
امروزه در كشورهايي كه سيستم‌هاي ناپايدار حمل‌ونقل در حال شكل‌گيري است، توسعه حمل‌ونقل اغلب به غلط به فعاليت‌هايي نظير ساخت و ساز پل‌ها، عريض كردن جاده‌ها و ايجاد سيستم‌هاي حمل‌ونقل سريع تعبير ميشود. اگرچه حمل‌ونقل پايدار شامل همه اين تكنيك‌ها ميشود ولي فقط زماني سيستم حمل‌ونقل پايدار تلقي ميشود كه به طور همه‌جانبه كليه جنبه‌هاي اجتماعي، اقتصادي و زيست‌محيطي را مورد توجه قرار دهد. آمايش سرزمين با حداقل نياز به سفر، تناسب با نيازهاي كليه اقشار جامعه، استفاده از روش‌هاي حمل‌ونقل با كمترين اثرات سوء زيست‌محيطي و حداقل استفاده از منابع مالي و انساني به عنوان جنبه‌هاي متفاوت يك سيستم حمل‌ونقل پايدار مطرح شده‌اند.
اين سيستم روي جابه‌جايي مردم به جاي وسايل نقليه متمركز ميشود كه عملا موجب كاهش آلودگي هوا و ترافيك فزاينده ميشود. پايداري با تغيير در رفتارهاي مردم به دست مي‌آيد زماني كه مردم كاملا از اثرات منفي انتخاب نحوه جابه‌جايي خود مطلع شدند آنگاه داوطلبانه به كاهش مصرف منابع طبيعي و كاهش اثرات مخرب حمل‌ونقل كمك خواهند كرد
راهكارهاي توسعه پايدار حمل‌ونقل
الف) مديريت تقاضا ي سفر (TDM)
پاسخگويي به نيازهاي رو به رشد جابه‌جايي در شهرها از دو طريق امكانپذير است؛ راه اول، افزايش ظرفيت زيرساخت‌ها و راه دوم، مديريت تقاضاست. افزايش ظرفيت تا حد معيني معقول و منطقي است ولي افزايش ظرفيت‌ها همگام با افزايش تقاضا غيرعملي و پرهزينه است.
استراتژيهاي مديريتي بايد عملي، ارزان‌قيمت و مطابق با نيازهاي مردم باشند. در برنامه‌ريزي و مديريت جامع حمل‌ونقل طيف گسترده‌اي از راهكارهاي بالقوه براي حل مشكلات حمل‌ونقل در نظر وجود دارد ولي زماني كه كليه جنبه‌ها مدنظر قرار گيرند، آنگاه مديريت تقاضاي حمل‌ونقل (TDM) به عنوان بهترين راهكار و مقرون به مصرفه‌ترين، مورد توجه قرار مي‌گيرد.. TDM منافع گوناگوني از قبيل كاهش ترافيك، كاهش نياز به استفاده از اتومبيل شخصي، پاركينگ‌ها و جاده‌ها، كاهش هزينه‌هاي تصادفات و هزينه‌هاي مصرف‌كنندگان، كاهش بار آلودگي با استفاده از حمل‌ونقل‌هاي جايگزين، حمل‌ونقل غيرموتوري، استراتژيهاي مديريت پاركينگ و برنامه‌ريزي موثر كاربري اراضي قابل دستيابي است
ب) آمايش سرزمين
طراحي شهري روي الگوهاي حمل‌ونقل اثر مي‌گذارد و از آن نيز تأثير مي‌پذيرد. توسعه نامناسب شهري يكي از دلايل ريشه‌اي اغلب مشكلات حمل‌ونقل در جهان است. رشد سريع، بدون برنامه‌ريزي و ناهماهنگ شهرها باعث پراكندگي جمعيت آنها شده و تعداد بيشتري از مردم از مراكز شهر به حاشيه شهرها نقل مكان مي‌كنند. اين پراكندگي سبب كاهش دسترسي به امكانات حمل‌ونقل عمومي ميشود ضمن اينكه هزينه بالاي ساخت و نگهداري سيستم‌هاي جديد حمل‌ونقل عمومي نيز مانع از توسعه حمل‌ونقل عمومي جهت رفع نيازهاي جديد است.
حمل‌ونقل غيرموتوري در شهرهاي كشورهاي در حال توسعه، ساختار شهري را تحت تأثير قرار مي‌دهد و از آن نيز تأثير مي‌پذيرد. اين نوع حمل‌ونقل در صورتي مي‌تواند به عنوان انتخابي جذاب باقي بماند كه تراكم بالاي شهري متناسب با الگوي توسعه كاربري اراضي چند منظوره وجود داشته باشد.
حمل‌ونقل نه تنها كاربري اراضي بلكه استفاده‌كنندگان آن را نيز تحت تأثير قرار مي‌دهد. الگوي سفرهاي درون‌شهري علي‌الخصوص فاصله محل زندگي تا محل كار در برنامه‌ريزي حمل‌ونقل نقش اساسي دارد. توزيع مكاني نامناسب منازل، ادارات، مراكز خريد، كارخانه‌ها، مدارس و... باعث ايجاد مشكلات عديده ميشود. طي مسافت‌هاي طولاني روزانه در ترافيك سنگين و محدوديت‌هاي رفت‌وآمد درون‌شهري نيز از اثرات آمايش سرزمين نامناسب است.
«دسترسي از طريق نزديكي» به معني حل مسائل حمل‌ونقل از طريق نزديك كردن مردم به محلهايي است كه هر روز بايد به آنجا رفت‌وآمد كنند و اين كار به طور عمده با تغيير كاربري‌ها صورت مي‌پذيرد. براي مثال با ترغيب توسعه مناطقي با كاربري‌هاي مختلط، ايجاد مراكز محلهاي و دهكدههاي شهري كه داراي مسكن، محل كار، مغازه و تسهيلات تفريحي در فاصله نزديكي به هم باشند، مي‌توان به هدف فوق دست يافت. تصادفي نيست كه توسعههايي با بافت ريز و كاربري مختلط به ايجاد مكان‌هايي جالب‌تر و سرزندهتر نيز مي انجامد.
«وارونه كردن سلسله مراتب حمل‌ونقل» بهمعني قائل شدن بيشترين اهميت و تاكيد به عابران پياده است كه كاراترين نوع حمل‌ونقل در ارتباط با مصرف انرژي بوده و به حضور انسان در فضاهاي شهري نيز كه فوقالعاده مورد نياز است كمك ميكند. برنامه‌ريزي براي دوچرخه نيز بايد در راس فهرست اولويت‌ها قرار گيرد و پس از آن، وسايل حمل‌ونقل عمومي خواهد بود. در اين سلسله مراتب جديد بايد به اتومبيل كمترين اولويت را داد و تلاش كرد يارانههاي فعلي استفاده از اتومبيل با وجود موانع سياسي، تقليل يابد
پ) حمل‌ونقل غيرموتوري (NMT)
پياده‌روي و دوچرخه‌سواري روش‌هاي پايدار حمل‌ونقل هستند. همه سفرها، چه كوتاه و چه طولاني همراه با پياده‌روي هستند. يك شهر دوستدار پياده‌روي بيشتر انسان دوست است. به دلايل متعدد، پياده‌روي و دوچرخه‌سواري روش ايده‌آلي براي سفرهاي درون‌شهري هستند زيرا هيچ‌گونه آلودگي هوا يا صدا ايجاد نكرده و انرژي مورد نياز مستقيما توسط فرد تأمين ميشود به علاوه اينكه اين روش كاملا اقتصادي بوده و هزينه‌اي كمتر از حمل‌ونقل عمومي دربردارد.
ارزيابي‌هاي معمول، حمل‌ونقل غيرموتوري را نسبت به استفاده از اتومبيل شخصي در اولويت قرار مي‌دهند اين نوع از حمل‌ونقل داراي منافع بي‌شماري است ولي متاسفانه به سختي مي‌توان آنها را محاسبه كرد در نتيجه مورد غفلت و كم‌توجهي قرار گرفته‌اند. تعيين تعداد سفرهاي غيرموتوري در يك منطقه مشكل است چون اغلب در مطالعات سفر و شمارش ترافيكي ثبت نمي‌شوند. برخي مطالعات همه اشكال غيرموتوري سفر را در نظر نمي‌گيرند و اگر هم در شمارش به حساب آورند، سفرهاي پياده يا با دوچرخه اغلب كمتر محاسبه مي‌شوند چون شامل بسياري سفرهاي كوتاه،
غير شغلي و تفريحي و سفرهاي كودكان هستند كه همه اينها بايد در برنامه‌ريزي‌ها لحاظ شود.
در حال حاضر اهميت پياده‌روي و دوچرخه‌سواري در برخي كشورها به خصوص كشورهاي توسعه‌يافته و برخي كشورهاي آسيايي شناخته شده و آن را در صدر برنامه‌هاي توسعه حمل‌ونقل شهري خويش قرار داده‌اند
ت) استفاده از حمل‌ونقل عمومي (BRT&MRT)
توسعه و به كارگيري سيستم‌هاي حمل‌ونقل عمومي كارآمد در برنامه‌ريزي‌هاي حمل‌ونقل شهري پايدار امري اجتناب‌ناپذير است. استفاده بهينه از اين سيستم‌ها فارغ از نوع تكنولوژي، روند رشد بي‌رويه استفاده از وسايل نقليه شخصي را متوقف كرده و كاهش مصرف انرژي و انتشارات گازهاي گلخانه‌اي را باعث ميشود. هيچ گزينه مستقل و منحصر به فردي براي حمل‌ونقل عمومي در يك شهر وجود ندارد. بهترين گزينه‌ها بايد براساس شرايط محلي و اولويت‌بندي‌هاي موجود با به كارگيري تركيبي از تكنولوژي‌هاي مختلف انتخاب شوند ضمن اينكه محدوديت‌هاي بودجه روي گزينه انتخابي اثر هستند.
BRT يكي از پديده‌هاي نوين قابل توجه در ميان اشكال حمل‌ونقل عمومي است و ديدگاه‌هاي سنتي را تغيير داده است. اين سيستم داراي ظرفيت جابه‌جايي و سرعت بالا، اثرات مثبت زيست‌محيطي، بهره‌برداري انعطاف‌پذير، امكان مشاركت بخش خصوصي با هزينه پايين است.
BRT به عنوان سيستمي مشتري‌مدار، تركيبي از ايستگاه‌ها، وسايل نقليه، برنامه‌ريزي و سيستم‌هاي هوشمند حمل‌ونقل است. شهرهاي آسيايي و برخي كشورهاي آمريكاي جنوبي با موفقيت اين سيستم را مستقر كرده‌اند. شهر بوگوتا در كلمبيا و كيوريبيتا در برزيل در آمريكاي جنوبي و شهرهاي استانبول، ناگويا و تايپه نمونه‌هاي آسيايي هستند.
ث) مشاركت مردم
راهكار منظم جهت تحقق پايداري در درجه اول درگير كردن اقشار وسيعي از جامعه به منظور بهبود وضعيت بلندمدت حمل‌ونقل شهر يا منطقه خاص است. اين گروه‌ها سپس بايد بكوشند تا در مورد ارزش‌ها و اهداف خاصي كه شهر را در جهت پايداري سوق مي‌دهد به توافق برسند. ملاحظه ديدگاه‌ها و نمونه‌هاي موفق در نقاط مختلف دنيا وسيله موثري براي دستيابي به انواع راه‌حل‌هاي ممكن است.
ايجاد دموكراسي عملي در سطح محلي و منطقهاي به نوبه خود مي‌تواند موجب به وجود آمدن تغييرات مثبت ديگر باشد. روش واحدي را نميتوان براي تحقق اين امر پيشنهاد كرد اما مجموعه‌اي از سياست‌ها را با هدف بازكردن فرآيند تصميم‌گيري محلي، مصون نگه داشتن فرآيندهاي تصميم‌گيري از گروه‌هاي با نفوذ خاص، ايجاد انتخابكنندگان با سواد و مطلع و مكانيزم تصميم‌گيري مسئولانه در سطح محلي ميتوانند مفيد واقع شوند.
مشاركت مردم در برنامه‌ريزي و طراحي محلي امر مهمي است ولي مديريت با ديد وسيع مسئولان در سطوح مختلف دولتي از محلي گرفته تا مركزي به اين خاطر كه بايد نشان دهند كه مي‌توان در هر سطحي تصميماتي را بنا بر ذهنيت پايداري اتخاذ كرد به همان نسبت حائز اهميت است. مشاركت همه‌جانبه جهت بيان مشكلات و شناخت نيازهاي اقشار و گروه‌هاي مختلف اجتماع به ویژه گروه‌هاي اقليت و كم‌درآمد در برنامه‌ريزي‌هاي حمل‌ونقل بايد لحاظ شود. امروزه در برخي كشورها، مشاركت‌هاي مردمي در بخش طراحي و برنامه‌ريزي حمل‌ونقل در قالب سازمان‌هاي غير رسمي (NGO) جلب ميشود كه بازتاب مثبتي در همكاري آتي مردم محلي در اجراي برنامه‌ها داشته است.
مسأله قابل اهميت براي كشورهاي در حال توسعه، بهبود سيستم حمل‌ونقل با منابع محدود موجود است به گونه‌اي كه از استفاده بي‌رويه از زمين و ساير منابع اجتناب شود. سياست‌گذاران بايد مطلع باشند كه راه‌حل‌هاي به كار گرفته شده در شهرهاي كشورهاي توسعه‌يافته نمي‌توانند مستقيما در مناطق شهري كشورهاي در حال توسعه به كار گرفته شوند. آنها ميتوانند و بايد از تجربيات كشورهاي توسعه‌يافته استفاده كنند اما اين به معناي به كارگيري راهكارها بدون مطالعه و بررسي شرايط موجود نيست. اين كشورها همچنين بايد روابط متقابل موجود بين روندهاي متفاوت توسعه شهري و اثرات آنها را قرار دهند. بيان مشكلات به تنهايي نمي‌تواند خيلي موثر واقع شود زيرا سيستم حمل‌ونقل شهري داراي ماهيت پيچيده‌اي است.
مشكلات پيچيده نيازمند به كارگيري استراتژيهاي جامع بلندمدت است، استراتژي‌ها ميتوانند از نوع فوري، كوتاه‌مدت و بلندمدت باشند. كشورهاي در حال توسعه نيازمند ساز و كارهاي خاص براي شهرهايشان هستند حتي شهرهاي يك كشور هم بايد استراتژيهاي متفاوتي براي حل مشكلات به كار گيرند تا بتوانند بر مشكلات فزاينده ترافيك شهري غلبه كنند.
سرهنگ دكتر عليرضا اسماعيلي
استاديار دانشگاه علوم انتظامي و عضو مركز تحقيقات و ارتقای ایمنی دانشگاه شهيد بهشتي
ar.esmaeili2007@Gmail.com
