«نگاه شما»: گردشگری معنوی در شاهرود

توریسم فرهنگی و مذهبی، نوعی از گردشگری است که از رایج‌ترین و کُهن‌ترین اشکال گردشگری در سراسر جهان به شمار رفته و از تنوّع زیادی برخوردار است. بر پایه تعاريف موجود، گردشگري فرهنگي مجموعه‌اي از اماکن، سنّت‌ها، هنرها، جشن‌ها و تجاربي است که در يک کشور می‌توان آن را دید.

علاوه بر آیین‌ها، آداب و رسوم سنّتی رایج در شهرستان شاهرود در مناسبت‌های گوناگون، برگزاری مراسم عزاداري ماه محرّم در این شهرستان يكي از انواع گردشگری فرهنگی و مذهبی است که در نوع خود کم نظیر است. این مهم جذابيّت خاصّي براي گردشگران داخلی و خارجي داشته و ضمن آشنا کردن آنها با فلسفه اين عزاداري‌ها و معرفی فرهنگ ناب شیعه، آداب و رسوم محلّی نيز به معرض نمايش گذاشته می‌شود.

در روزهاي پاياني ماه ذي الحجّه و همزمان با فرا رسيدن ماه محرّم اهالي نقاط مختلف شهرستان شاهرود مساجد، تكايا و حسينيه‌ها را غبارروبي کرده و در و ديوار آن را سياه پوش مي‌‌کنند.

در شهر شاهرود در روز 27 ذي الحجّه يك نفر از خدّام تكيه بازار (زنجيري) شيپور تكيه را به صدا درمي‌آورد، مبني بر اينكه ماه محرّم فرا رسيده است.
در شهر بسطام هر محلّه داراي يك منبرخانه يا تكيه است كه زنان و مردان به سياه پوش كردن آن مبادرت مي‌ورزند. در بیشتر منبرخانه‌ها، تكايا، مساجد، حسينيه‌ها و حتّي خانه‌ها مراسم روضه خواني و ذكر مصيبت امام حسين (ع) بر پا مي‌شود.

در شهرهای بيارجمند، میامی و کلاته خیج زنان و مردان همه روزه هنگام صبح به حسينيه‌ها و مساجد محلّه رفته و در مجالس روضه ماه محرّم شركت مي‌كنند. از شب اوّل ماه محرّم در مساجد و تكايای این نقاط پس از نماز مغرب و عشا مجالس مدّاحي، ذكر مصيبت و سينه زني برپا مي‌‌شود.

بسياري از پايگاه‌هاي عزاداري همچون تكايا داراي موقوفات هستند كه از محلِّ درآمد آنها در طول سال مخارج عزاداري ايّام ماه محرّم و صفر تأمين مي‌‌شود. دسته روي، طوق بندان و تعزيه خواني ازجمله روش‌هاي عزاداري به شمار می‌رود.

شهر کوهستانی و پلکانی شکل مُجن كه در فاصله 33 كيلومتري غرب شاهرود واقع شده همه ساله میزبان هزاران تن از عزاداران حسيني و گردشگران فرهنگی از دورترین نقاط كشور به ویژه تهران و استان گلستان است.

از قدیم الایّام از شب سوم ماه محرّم در صحن دو تکیه بزرگ مجن (تکایای بالا و پایين) همزمان با غروب آفتاب مراسم با شکوهی با نام «چِلچِلا» انجام شده و این آیین تا شب دهم با حضور خادمین و انبوه عزاداران ادامه می‌یابد. اوج مراسم سوگواری شهر مجن در روز عاشورا جلوه می‌نماید و مراسم نخل گردانی، حمل علم و پرچم، حرکت نمادین کاروان اُسرا، طفلان مسلم، ذوالجناح و... از دیگر آیین‌های معمول در این روز است و زنان و دختران با قرار گرفتن بر روی بام خانه‌ها نظاره‌گر اجرای مراسم بوده و اشک ماتم می‌ریزند.

این آیین با اقامه نماز ظهر عاشورا و صرف اطعام نذری (بیشتر غذاهای محلّی نظیر نان مجنی و نوعی چلوی مخصوص به نام تهچین (Tahchin) در خانه‌ها و تکایا به پایان می‌رسد.

به باور کارشناسان مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی آیینِ چِلچِلا به همراه آیین نخل گردانی در شهر مُجن را می‌توان از نمونه‌های پیشنهادی برای ثبت در فهرست میراث معنوی ملّی و جهانی برشمرد.

در روستاهای کالپوش، قلعه نو خرقان، گرمه، میقان، طرود، دیزج، رویان و فرومد آیین‌های خاصِّ خود را دارند مثلاً در شیوه عزاداری روستای قلعه نو خرقان تفاوت‌های بسیاری دیده مي‌شود. در اين مراسم، خبري از طبل و سنج نيست و بيشتر از علامت‌هاي تك شاخه استفاده مي‌شود، بیشتر عزاداران در حال سينه زدن هستند و گروه كوچكي هم زنجير مي‌زنند. نحوه سينه زدن هم بسيار جالب و خاص است.

مردم در حالي كه از پشت، كمربندهاي یکديگر را گرفته‌اند (به گونه‌ای كه به هيچ عنوان نمي‌توان از بين آنها رد شد) به صورت موزون و با حركتي خاص در پاها (چيزي شبيه به رقص كردي) سينه مي‌زنند. این گونه سینه زنی به صورت حلزونی شکل در دیگر مناطق مانند شهر مجن دیده می‌شود. هنگامي كه به محلِّ خاصّي مي‌رسند، مثلاً در کنار مزار شهدا، گروه كوچك زنجير زنها در وسط قرار گرفته و گروه سينه زن‌ها به دور آنها مي‌چرخند و با شور و هيجاني خاص سينه مي‌زنند. در نزديكي‌هاي ظهر عاشورا در حالي كه مردم به صورت دايره وار در حال سينه زدن هستند، به محض نزديك شدن به وقت اذان، محل را ترك نموده و چندين اسب آراسته با پارچه‌هاي سبز و مشكي به دور مردم چرخانده مي‌شوند و در همین حین، خيمه‌ها به آتش كشيده می‌شود.

مانند این مراسم با کمی تفاوت نیز در روستای دیزج انجام می‌گیرد. در آنجا نخل و علم‌هایی که با پارچه‌های رنگارنگ تزیین شده و بر نوک هر یک سیب سرخی نصب شده بیشتر از همه جلب توجّه می‌کند. نخل گردانی و چرخاندن نخل این روستا از شور و هیجانی آمیخته با حزن و اندوه برگزارکنندگان و میهمانان انجام می‌شود و بچّه‌ها اشک ریزان کبوتر‌های خود را که بال‌هایشان را سرخ رنگ کرده‌اند، رها کرده و در آسمان به پرواز درمی‌آیند.

يكي از جذابيّت‌هاي واقعي این مراسم براي گردشگران، معنوی بودن و خلق و خوی مهمان نوازی ساكنان محلّي و روستاییان در برخورد با آنهاست. گردشگران از اين كه در جامعه ميزبان به شيوه اي سنّتي و بومي مورد استقبال و پذيرايي قرار می‌گيرند، بسيار لذّت مي‌برند و توسعه اين نوع گردشگري معنوی مي‌تواند بسيار مفيد باشد

---

«تابناک» مطالب اختصاصی و گردآوری شده توسط خوانندگان محترم را در قالب جدیدی با عنوان « نگاه شما» منتشر خواهد کرد.