به خیابان ناصرخسرو می روم و پرسان پرسان سراغ کوچه مروی را می گیرم.
کوچه ای است با سنگ فرش سنتی و پیاده روی های دوطرف خیابان که با طاقهای مسقف سایه بان مغازه های دوطرف و نمادی نوساز از معماری کهن این دیارند.
به سردر مدرسه علمیه مروی می رسم بلند، پر ابهت و شبیه به سردر حرم امامزادگان، منقش به کتیبه ای با کاشی های آبی رنگ. دوقرن تاریخ اکنون در برابر من است و با حیرت به پله هایی قدیمی آجری می نگرم که مرا به سمت پایین می برند، برای ورود به مدرسه باید ده پله ای پایین رفت.
ساعت 9 صبح است و قرار است که مراسم سوگواری سالار شهیدان ساعت 10.30 آغاز شود، پس من زود رسیده ام و قطعا خبری نباید باشد؛ در کمال تعجب می بینم که دم در اسپند دود می کنند؛ خادم مدرسه است و خدا را شکر چایش را هم بار گذاشته!
عده معدودی رفت و آمد می کنند؛ البته از طلاب مدرسه خبری نیست. تاسوعای حسینی است و اگر برای تبلیغ نرفته باشند؛ قطعا برای عزاداری رفته اند.
حجه الاسلام آژده که برای گفتگو با او قرار دارم اندکی پس از من می رسد و فرصت می کنم گشتی در حیاط مدرسه بزنم؛ حیاط با صفایی دارد؛ باغچه هایی که در آخر پاییز همچنان پرگلند و معلوم است که با سلیقه باغ آرایی شده اند؛ حوزی زیبا و بزرگ در مرکز حیاط که البته خالیست و نیمکت هایی در سراسر حیاط دورادور باغچه ها؛ حجره هایی با سردرهای طاقی، طراحی گنبدی و شیشه های رنگی؛ انصافا باید گفت به عنوان یک محیط تحصیلی هیچ کم ندارد؛ اما امروز من برای مطالعه فضای آموزشی به اینجا نیامده ام.
مدرسه مروی در حقیقت بخشی یا مرکز مجموعه بزرگی است به همين نام که دقیقا 202 سال پیش توسط مرحوم محمد حسین خان مروی وقف تدریس علوم دینی شد؛ اما این مجموعه داستان مفصلی دارد و نقش مهمی را در تاریخ 200 ساله خود در تربیت فضلا و حتی سیاست پایتخت کشورمان داشته است. عزاداری امروز هم بخشی از نکات ریز و موبه مو ذکر شده در سند وقف است: روز تاسوعا، قبل از اذان ظهر، با اطعام ناهار، از محل درآمد موقوفه
دقت فراوان معماران آن دوره در طراحی مسجدی آفتاب گیر با سقف کوتاه در قسمت شمالی مدرسه با سقف کوتاه (برای سهولت گرم شدن فضای داخل شبستان) به عنوان مسجد زمستانی یا مسجد شتائی و مسجدی که کمتر آفتاب می بیند با سقفی بلند در قسمت جنوبی مدرسه به عنوان مسجد تابستانی یا مسجد سیفی نظرم را به شدت جلب کرده است که حجه الاسلام آژده می رسد و به کتابخانه می رویم.
مسجد كوچك كه در ابتداي ساخت مدرسه به عنوان مسجد تابستاني استفاده مي شده اما با گذشت زمان
در دوره توليت ملا علي كني يك انبار غله بزرگ در ضلع جنوبي مسجد كوچك تبديل به مسجد تابستاني شد
و هم اكنون نيز مورد استفاده است
نمايي از ستونهاي مسجد تابستاني فعلي
سردر مسجد زمستاني در ضلع شمالي مدرسه
ایشان که تحقیقاتی در دست چاپ پیرامون مجموعه مروی و متولیان آن در طول تاریخ دویست ساله دارند به نوعی تاریخچه گویایی از این مجموعه است اسناد و برخی نوشته هایش را که آماده چاپ هستند نشان می دهد و مو به مو همه مسائل را باز می کند گویی در تمام 200 سال گذشته در این مدرسه زیسته
شما را نمی دانم اما دیدن یک کتاب قبل از انتشارش همیشه به من حس خاصی می دهد و اکنون همین اتفاق می افتاد حداقل دوجلد کتاب را قبل از چاپشان می دیدم و از آن رو که هریک شامل سند های فراوانی از تاریخ مدرسه بودند؛ کاملا به وجد آمده بودم و دلم می خواست همه را از دست حاج آقا بربایم!
آنچه در پی می آید گزیده گفتگویی است که در باب این مجموعه کوچک اما پر قدمت و پر خدمت در تاریخ معاصر تهران داشته ایم تا باز برگردیم به گزارش مراسم این عزاداری تاریخی:
مرحوم محمد حسین خان مروی که بود؟
وی از رجال قاجار بوده که به همراه پدرش در مرو زندگی می کرده؛ از آنجا که در آن تاریخ (اوایل قاجاریه) مرز های شرقی ایران توسط ازبکها ناامن شده بود؛ محمد حسین خان پدر خود را در یکی از حملات ازبکها از دست می دهد و او که خود یک انسان اهل علم و نه یک رجل سیاسی یا نظامی بوده؛ پس از این واقعه به تهران باز می گردد.
اما لقب مروی بر وی باقی می ماند فتحعلی شاه مناصب دولتی را به او پیشنهاد می کند؛ اما او از پذیرش سرباز می زند اگرچه بعد ها هم تواریخ حضور گاه و بی گاه او را در دربار فتحعلی شاه گزارش کرده اند. مرحوم مروی آثار چندانی در عرصه علم از خود باقی نگذاشته اما مدرسه مروی که به همت و تامین مالی وی بنا شد؛ خود اثر ماندگار بزرگی است که تا کنون خالقان آثار بزرگ از آن کم بر نخاسته اند.
ساخت مدرسه مروی در سال 1228 ه.ق آغاز و چنان که در کتیبه های مدرسه هم منقوش است سه سال بعد در 1231ه.ق پایان می یابد.
شاید از مرحوم مروی مکتوبی در دست نباشد اما متن سند موقوفه و دقت بالا در تنظیم آن نشان دهنده دقت وی به ظرایف امر تدریس علوم دینی و ارادت خاص او به سوگواری امام حسین (ع) است.
در متن سند آمده است که:
متولی باید عالم تهران باشد عالمی که صاحب نفوذ هم باشد. همچنین یک مدرس اعظم و یک تالی مدرس باید در مدرسه حضور داشته باشند.به همین منوال بوده که تاکنون در دوقرن گذشته همواره علمایی از فضلای تهران تولیت مدرسه مروی را به عهده داشته اند و از آن میان اسامی چون آیت الله میرزا مسیح مجتهد تهرانی(صاحب فتوای معروف در مساله گریبایدوف)، آیت الله ملا علی کنی (رهبر مبازات مردم تهران در لغو قرارداد رویترز) آیت الله میرزا محمد حسن آشتیانی (رهبر مردم تهران در ماجرای تحریم تنباکو و نماینده میرزای شیرازی در تهران) به چشم می خورند.
شاید همین دقت باني مدرسه مروی یعنی محمد حسین خان مروی در سپردن تولیت مدرسه به عالم اول تهران بوده باشد که تربیت بزرگانی از حوزه های کشور را در این مدرسه و تحت نظر این فضلا در طول سالهای متمادی سبب شده است.
تنها در این میان به ذکر نامهای معدودی از مدرسین و درس خوانده های این مدرسع که بیشتر در عهد حاضر شناخته می شود بسنده می کنیم:علامه جعفری، شهید آیت الله مطهری، علامه حسن زاده آملی، آیت الله جوادی آملی، آیت الله انواری و آیت الله سید رضی شیرازی (نوه میرزای شیرازی معروف و از فضلای فعلی تهران) از این دسته اند.
اولین متولی و مدرس اعظم چه کسانی بودند؟از این روست كه به عنوان اولين متولی، عالم بزرگ تهران در آن زمان یعنی مرحوم میرزا آیت الله میرزا مسیح مجتهد تهرانی مسئولیت تولیت مدرسه و متعلقات آن را به عهده می گیرند و برای تشکیل دایره درسی بارزش و جمع شدن طلاب منطقه در این مدرسه توسط شخص فتحعلی شاه قاجار از حضرت آیت الله ملا عبدالله ذنوذی عالم وقت اصفهان دعوت به عمل می آید؛ وی که ترک اصفهان را موجب نابودی حلقه درس 400 نفری و ضعف حوزه پرقدرت اصفهان می دیده در اجابت نامه فتحعلی شاه قاجار افضل شاگردان خود یعنی آیت الله آقا علی مدرس را به عنوان مدرس اعظم به تهران اعزام می نماید و به این ترتیب مدرسه علمیه مروی با محوریت این دو شخصیت بزرگ (میرزا مسیح تهرانی و آقا علی مدرس) آغاز به کار می نماید.
پس از فتوای برنده میرزا مسیح مجتهد تهرانی در پاسخ به کاپیتولاسیون ننگین روسها که منجر به قتل گریبایدوف توسط جمعی از مردم می گردد؛ فتحعلی شاه قاجار ضمن عذر خواهی از دولت روس این مجتهد بزرگ را به عتبات تبعید می کند و طبیعتا با خروج وی از تهران تولیت مدرسه از ایشان سلب و در اختیار آیت الله میرزا محمد اندرمانی قرار می گیرد.
پس از ایشان مرحوم آیت الله ملا علی کنی عالم معروف و ذی نفوذ تهران به عنوان سومین تولیت مدرسه و مجموعه مروی هدایت این مرکز علمی را برعهده می گیرند و پس از ایشان آیت الله میرزا محمد حسن آشتیانی نماینده مرجع عام شیعیان میرزای شیرازی صاحب فتوای تحریم تنباکو در تهران گفته می شود که مرحوم ملا علی کنی در زمان تولیت خود از دارایی خوديش بر حجم متعلقات مدرسه مروی افزودند که بخشی از آن مقادیر وسیعی زمین زراعی در نزدیکی ورامین را شامل می شود.
پنجمین عالم بزرگ تهران در این سلسله شیخ مرتضی آشتیانی است که از علمای مشروطه خواه تهران بوده و در جریان بست نشینی علما در حرم حضرت عبد العظیم در جمع متحصنین بوده اند.
پس از ایشان نیز آیت الله میرزا احمد آشتیانی برادر زاده شیخ مرتضی تولیت را برعهده میگیرند که دوران طولانی تولیت ایشان با دوره پهلوی و علی الخصوص تعطیلی مدارس علمیه در عهد رضاخانی مصادف می گردد. مدرسه علمیه مروی هم از 1314 تا 1320 تعطیل و به دانشکده هنز های زیبا تبدیل می گردد.
تا اینکه در دوره پهلوی دوم دولت با کوتاه آمدن از برخی اقدامات رضاشاه مجددا مکان مدرسه را تخلیه و در اختیار متولی و طلاب قرار می دهد اما از بازگرداندن متعلقات و محل های درآمد مدرسه همچنان خبری نمی شود.
پس از فوت میرزا احمد فرزندشان آیت الله میرزا محمد باقر آشتیانی به عنوان هفتمین فرد تولیت مدرسه را از 1353 ه.ش. تا 1363 به عهده می گیرند.
تا پس از فوت ایشان آیت الله مهدوی کنی هشتمین عالم تهرانی باشد که در جایگاه تولیت مدرسه مروی حاضر می شود.
در سال 1363 امام خمینی (ره) طی حکمی آیت الله مهدوی کنی را به تولیت این مجموعه تاثیرگذار منصوب می کنند: با حسن تدبیر و وثاقت و امانت که در جناب عالی محرز است مناصب دیدم برای تصدی امور مدرسه مروی با تمام متعلقات آن از موقوفات و غیره به جناب عالی زحمت دهم.
آیت الله مهدوی کنی احیاگر مجموعه مرویمهدوی کنی قبل از انقلاب سالها بود که به درجه اجتهاد رسیده و با رهبریت جامعه روحانیت مبارز تهران در سالهای قبل و همچنین پس از انقلاب مصداق عالم اول تهران بود.
ايشان در اولین قدم به مرمت و بازسازی این بنای 200 ساله اقدام می کنند. مدرسه به مدت یکسال تعطیل می شود و بنای تاریخی مدرسه بدون کوچکترین تغییری در نشه یا ظاهر بازسازی و احیا می شود.
در سال 1364 طلاب مجددا باز می گردند و درس و بحث به دعوت آقای مهدوی کنی و با حضور علمای بزرگ تهران چون آیات عظام مرحوم سید ابوالفضل موسوی تبریزی، مرحوم دروازه ای، آقا مجتبی تهرانی، جعفری اراکی، محمدی گیلانی و سید ابراهیم خسرو شاهی مجددا دایر می گردد.
مساله بزرگتر اینجاست که بسیاری از متعلقات مدرسه در دوران ستم شاهی یا تغییر کاربری یافته و یا با زدوبند بین افرادی سود جو و سازمان اوقاف حکومت پهلوی غصب شده اند؛ آقای مهدوی کنی به اقداماتی گسترده در طول 27 سال گذشته برای بازگرداندن این موقوفات به محل حقیقی خود دست می زنند که آخرین آنها در همین چند سال گذشته بازگرداندن زمینی بود که در این سالها تحت عنوان دبیرستان مروی شناخته می شد؛ مرحوم محمد حسین خان مروی جهت استفاده طلاب از محصولات باغی را در همان کوچه مدرسه علمیه وقف طلاب می نماید که در عصر پهلوی مصادره و بدون اجازه از تولیت تبدیل به مدرسه می شود.
قدیمی ترین روضه تهران آغاز می شودعزاداری دهه اول محرم در شبها و همچنین روز تاسوعا و عاشورا چیزی است که دقیقا بر آن تاکید شده و در تمام این سالها اجرا شده است. دوقرن است که اینجا و در مسجد این مدرسه علمیه به همین کیفیت و بی هیچ کم و کاستی این عزاداری صورت می گیرد.
کم کم به جمعیت افزوده می شود، آیت الله مهدوی کنی هم آمده اند و به رسم میزبانی دم در نشسته و به میهمانان خوشامد می گویند.
زیارت عاشورا تمام می شود و جمعیت به سجده رفته اند. من هنوز در اندیشه این فضای ساده و سنتی اما پرجذبه ام. آیت الله سجادی به منبر می روند و قبل از آن از آقای مهدوی کسب اجازه می کنند. جمعیت گرد مسجد را گرفته و جالب این جاست که بیشتر حاضران را جمعیت روحانی تشکیل می دهد؛ گرچه از همه جای تهران کسانی خود را به این روضه رسانده اند، از هر قشر و گروه و سن وسالی. صفای خاصی دارد این مجلس.
