ماجرای زلزله‌های اخیر چیست؟

بیست و چند روز پیش(مرداد ماه 91)، شهرستان‌های ورزقان و اهر با دو زلزله بزرگ لرزیدند و خسارات بسیاری متحمل شدند؛ برخی جان باختند و عده خیلی بیشتری مصدوم شدند تا نحوه کمک‌رسانی مردمی به نقاط زلزله‌زده، درسی ماندگار در تقویم کشورمان به ثبت برساند؛ اما چه می‌شود کرد، وقتی هنوز زمین می‌لرزد و موجب می‌شود که کارخانه تئوری‌سازی برای منشأیابی زلزله‌های اخیر فعال باشد!

به گزارش «تابناک»، در روزهای گذشته، زمین لرزه‌ای با بزرگی ۴.‌۳ ریشتر برای بار دیگر ورزقان را لرزاند تا شمار زمین لرزه‌های بالای چهار ریشتر این منطقه از بیست و یکم مرداد (روزی که زلزله ۶.‌۲ ریشتری به وقوع پیوست) تا به امروز به عدد ۳۵ برسد. این تازه جدای لرزش‌های بسیار زیادی است که بزرگی کمتر از چهار ریشتر داشته‌اند؛ مثل چهار پس لرزه امروز ورزقان که از بزرگای ۳.‌۶ تا ۲.‌۵ به ثبت رسیده است؛ اما آیا این اتفاق طبیعی است و آیا وقوع این همه زلزله در کشورمان، عادی و مسبوق به سابقه است؟

برای یافتن پاسخ به سراغ متخصصان رفتیم و با چند زمین‌شناس به گفت‌وگو نشستیم:

اسحق‌زاده، کار‌شناس ارشد ژئوفیزیک در این باره می‌گوید: کشور ما روی نوار جهانی زلزله واقع شده است و باید بپذیریم که زمین لرزه بخش جدا نشدنی از رخدادهای سرزمینمان بوده و خواهد بود، ولی اینکه به تازگی اخبار بیشتری در این باره به گوش می‌رسد، دلایل متعددی می‌تواند داشته باشد که حتما گسترش شبکه‌های لرزه‌نگاری در آن بی‌تأثیر نبوده است.


یکی از دانشجویان دکترای تکتونیک که در چند سفر به مناطق زلزله زده، ارزیابی‌های خوبی از چگونگی بروز این رویداد داشته است، می‌گوید: زلزله اهر بر اثر گسل معکوس و امتداد لغزی به وقوع پیوسته که در سالیان متمادی تغییر وضعیت نداده بود؛ به عبارتی بهتر، شاید بتوان گفت که در ۱۳۰۰ سال اخیر، این گسل در وضعیت ثابتی به سر می‌برده و هرگز سبب لرزیدن اهر و ورزقان نشده است، الا اینکه امثال زلزله تبریز آن‌ها را لرزانده باشد.

وی می‌افزاید: در دو زلزله اول این منطقه، نخست گسل در جهت معکوس (و کمی هم در راستای امتداد) و در بار دوم، به جهت امتداد لغزیده و تا نیم متر حرکت کرده است. البته شواهد این حرکت را در ۱۵ کیلومتر از طول گسل می‌توان دید و به نظر نمی‌رسد که محدوده فعالیت بزرگتر از این باشد.

از او می‌پرسیم که آیا این زلزله اتفاقی طبیعی بوده یا ممکن است بر اثر حوادث غیر طبیعی به وقوع پیوسته باشد که در پاسخ ضمن رد تأثیر هر گونه عامل غیر طبیعی، می‌گوید: ایران سرزمینی لرزه خیز است و وقوع زلزله‌هایی از این دست بسیار طبیعی است، چرا که فازهای کوهزایی در کشورمان فعال هستند و همین عامل سبب گسلش‌های زیادی در سراسر کشورمان شده است تا جایی که جز اصفهان، در مجاورت بیشتر شهرهای بزرگ کشورمان، گسل‌های فعال مهمی به چشم می‌خورند که هر فعل و انفعالی در آن‌ها می‌تواند منجر به زلزله شود؛ مثل گسل ۱۵۰ کیلومتری که از شمال تبریز گذر کرده و حرکت‌های آن در صد سال اخیر، زلزله‌های بسیار مخربی به بار آورده است، یا حتی گسل شمال تهران که پتانسیل بالایی برای لرزاندن منطقه دارد.


می‌پرسیم، آیا ممکن است که لرزه بزرگ دیگری در راه باشد یا خیر، و پاسخ می‌شنویم: بیشترین انرژی گسل با‌‌ همان لرزه‌های بالای شش ریشتر آزاد شده و هر چقدر که زمان بگذرد، از شدت لرزه‌ها کاسته خواهد شد. البته این موضوع منافاتی با غیر قابل پیش بینی بودن زلزله ندارد چراکه موضوعی ثابت شده است. درست برخلاف برخی پیش‌بینی‌هایی که در روزهای نخست مطرح می‌کردند که مثلا قرار است گسل شمال تبریز هم فعال شود اما پاسخی نداشتند که چرا فعالیت گسل اهر را نتوانسته‌اند پیش‌بینی کنند!

به سراغ یکی از اساتید زلزله‌شناسی رفتیم تا از وی بپرسیم، آیا به تازگی بر میزان زلزله‌های به وقوع پیوسته در کشورمان افزوده شده یا نه؟

دکتر مهدی زارع در این باره می‌گوید: هیچ شاهدی مبنی بر تفاوت تعداد یا بزرگی زلزله‌ها در قیاس با گذشته در دست نداریم؛ اما بی‌گمان، هم استفاده از دستگاه‌های جدید و هم گسترش ایستگاه‌های لرزه نگاری در کشورمان، سبب شده که از لحاظ آماری، طی سالیان اخیر زلزله‌های بیشتری و با دقت بالاتری به ثبت برسند،‌ ولی این نکته به معنای افزایش میمزان لرزه‌ها نیست، چرا که اصولا ایران سرزمینی لرزه خیز است. مثلا کافی است بدانیم که بیستم اردیبهشت سال ۷۶، گسلی که در منطقه زهان خراسان وجود دارد، حرکت کرده و اکنون با گذشت پانزده سال از آن روز، طی روزهای گذشته حرکت دیگری در آن گسل به وقوع پیوسته و سبب بروز زلزله‌ای با قدرت ۵.‌۲ ریشتر شده است؛ مواردی از این دست بی‌شمار است.


معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه بین‌المللی زلزله می‌افزاید: موضوع دیگری که سبب شده تا اخبار زلزله بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرد، افزایش رسانه‌های خبری است؛ امروزه حجم گسترده شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی، روزنامه‌ها و سایت‌های خبری هم سهم بسزایی در انتشار اخبار مرتبط با لرزش‌های ثبت شده دارد و اطلاعات لرزه نگاری برخط ثبت شده در ایستگاه‌های سطح کشور هم دسترسی به منابع خبری را آسان‌تر از پیش کرده و این هم موضوعی است که نمی‌توان به سادگی از کنار آن گذشت.

می‌پرسیم، آیا ممکن است این لرزه‌ها ناشی از فعالیت‌های بشر باشد و پدیده‌ای مانند انفجار در آن تأثیر گذاشته باشد و در پاسخ می‌شنویم: در جواب این پرسش که زلزله مصنوعی ممکن است یا خیر، باید بگویم بله! ممکن است اما در سطح بسیار کوچک و محدود؛ یعنی شاید بتوان رد فعالیت‌های انسانی را در لرزش‌هایی با بزرگی ۱ یا ۱.‌۵ ریشتر دید اما دقت کنیم که یکی از نقاطی که در رصد زلزله‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد، عمق کانون زلزله است. اینجاست که باید پرسید آیا ممکن است بشر به این توانایی رسیده باشد که مثلا در عمق ۹ کیلومتری زمین در منطقه حومه ورزقان فعالیت داشته باشد؟ آن هم با دانستن این نکته که بیشترین عمقی که توسط بشر حفاری شده، مربوط به دو چاه حفاری شده در کالیفرنیای آمریکا است که ۹ و ۱۱ کیلومتر عمق دارند!

وی می‌افزاید: به عبارتی بهتر، اگر جایی لرزشی در حد کمتر از دو ریشتر به ثبت برسد که سطحی هم باشد ـ و نه در عمق چند کیلومتری زمین ـ شاید بتوان آن را به اتفاقات انسان‌ساز مربوط کرد؛ اما قطعا این موضوع در مورد زلزله‌های کشورمان که غالبا (شاید بیش از ۹۹ و چند دهم درصد) منشا تکتونیکی دارند، صدق نمی‌کند.

از دکتر زارع می پرسیم که دلایل تکرار زلزله‌های بالای چهار ریشتر در ورزقان و اهر چیست و آیا ممکن است، زلزله بزرگ دیگری در پیش باشد و وی در پاسخ می‌گوید: از دید من این پس لرزه‌ها کاملا طبیعی است و انتظار داریم تا ماهها ادامه داشته باشد و بر همین اساس، از روزهای نخست وقوع این رویداد، با مراجعه به منطقه، هفده ایستگاه لرزه نگاری در مناطق زلزله زده و پیرامونش مستقر کردیم تا ارزیابی دقیقی از ماجرا داشته باشیم اما همان گونه که آمار و ارقام نشان می‌دهد، به مرور این لرزه‌ها از نظر تعداد و اندازه کم خواهند شد.

وی در ادامه می‌گوید: از نظر بزرگی زلزله هم باید بگویم که برآورد شخصی من از این زلزله این گونه است که بیشترین انرژی زلزله در دو لرزش 6.2 و 6 ریشتری ابتدایی آزاد شده و جا دارد که از یکجا آزاد نشدن این انرژی خدا را شاکر باشیم که چرا اگر این دو لرزش با هم تجمیع می‌شد، ممکن بود که زلزله بسیار مخربی در حد 7.7 ریشتر و حتی بالاتر هم دور از انتظار نباشد و آن موقع معلوم نبود که چه فاجعه ای به وقوع می‌پیوست. به عبارتی بهتر، انرژی به تدریج خارج شد و هنوز هم ادامه خواهد داشت؛ اما به مرور کمتر و کمتر می‌شود.

صحبتمان با دکتر زارع به درازا کشیده و موجب شد که پرسش‌های بسیار زیادمان درباره «مرکز ملی پیش بینی زلزله» که ریاست آن را عهده‌دار است، به وقت دیگری موکول کنیم؛ مرکزی ملی که بخشی از یک تحقیقات جهانی بوده و قرار است بدون این که موجب بروز وحشت شود، بر مبنای تحلیل‌های آماری‌ـ احتمالی و استفاده از پیش نشانگرها، گامی علمی و رو به جلو در راه تحقق قابل پیش بینی شدن زلزله بردارد.