آقای روحانی در مناظرات انتخاباتی، شعاری مطرح کرد که تا مدتی نقل مجالس بود. وی گفته بود بر این باور است که باید همزمان با چرخیدن چرخ سانتریفیوژ‌ها، چرخ اقتصاد و زندگی مردم نیز بچرخد.
در همین راستا در اوایل آغاز به کار دولت، محمد جواد ظریف، وزیر امورخارجه مأمور پیگیری پرونده هسته‌ای شد و سرانجام پس از کش و قوس‌های فراوان، توافق ایران و ۱+۵ به نام توافق ژنو در سوم آذرماه ۹۲ به تصویب رسید.
در همین حال، پس از مذاکرات کار‌شناسی از سی‌ام دی ماه نیز توافق در حال اجرایی شدن بوده و قرار است دو طرف تا اواخر بهمن ماه، دور مذاکرات جامع برای رسیدن به توافق نهایی را آغاز کنند.
در این باره، سایت «تابناک» در گفت‌و‌گو با «حمید بعیدی‌نژاد»، مدیر کل سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه و عضو تیم مذاکرات هسته‌ای، روند اجرایی توافق ژنو را بررسی کرده است.
حمید بعیدی‌نژاد، عضو تیم مذاکره کننده هسته‌ای و مدیر کل سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه و در زمره دیپلمات‌های کهنه‌کاری است که ۲۵ سال سابقه فعالیت در دستگاه دیپلماسی دارد. او در تیم مذاکره کننده هسته‌ای ریاست هیأت کار‌شناسی را بر عهده داشت. وی اکنون طی حکمی از طرف محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه به ریاست دبیرخانه اجرای توافق ژنو منصوب شده است.
* اکنون با این پرسش بحث را آغاز می‌کنیم؛ آقای بعیدی‌نژاد، خبر‌ها حاکی از آن است که دبیرخانه‌ای برای اجرای توافق ژنو تشکیل شده است. بفرمایید این دبیرخانه چه ساختار و عملکردی دارد؟ ـــ در روزهای گذشته، وزارت امور خارجه نامه‌ای به هشت سازمان و وزارتخانه ـ که به نوعی با اجرای توافق ژنو مرتبط هستند ـ فرستاد و در آن از سازمان‌های مربوطه خواسته شد، واحدی در آن دستگاه‌ها برای اجرای توافق ژنو تشکیل شود. در همین راستا دبیرخانه‌ای در وزارت خارجه با نام «دبیرخانه اجرای برنامه اقدام مشترک ژنو» تشکیل شد و از سایر وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌ها نیز خواسته شد، یکی از مدیران آن نهاد در حکم مسئول ارتباط با وزارت خارجه معرفی شود. در واقع، افراد سایر ارگان‌ها و نهاد‌ها، حلقه‌های اتصال با وزارت امورخارجه هستند، که تیم هسته‌ای همواره با این افراد جلسه خواهد داشت تا بتواند اجرای سند را از نزدیک پیگیری و مشکلات اجرا را با طرف مقابل حل و فصل کند.
* آیا طرف غربی نیز چنین سازوکاری پدید آورده است؟ ـــ تفاهم ژنو دارای دو بخش است:
۱ ـ اقدامات هسته‌ای که ایران باید انجام دهد.
۲ ـ و اقداماتی که باید طرف ۵+۱ در راستای کاهش تحریم‌ها انجام دهد.
بنابراین، رفع هر یک از تحریم‌ها به یکسری اقدامات اجرایی سازمان‌های ذیربط نیاز دارد. دبیرخانه اجرای توافق ژنو نیز در هماهنگی بیشتر برای اقدامات اجرایی با توجه به ساختار اداری خودمان تشکیل شده؛ اما مکانیزم‌های اجرایی طرف ۵+۱ برای اجرای توافق ژنو با ایران متفاوت است.
* بنابراین ۵+۱ چنین سازوکاری را ایجاد نکرده است؟ ـــ تا آنجا که ما می‌دانیم، برای اجرای رفع تحریم‌ها در حوزه‌های گوناگون به ویژه حوزه بانکی ساختارهای خاصی در میان کشورهای ۵+۱ به ویژه آمریکا تشکیل شده است. کشورهای ۵+۱ یکسری قوانین تحریمی علیه ایران وضع کرده‌اند که هم‌اکنون برخی از این تحریم‌ها در حال برداشته شدن است. وضع تحریم‌ها مبتنی بر قوانین و رویه‌هایی است که خوشبختانه با روند معکوس قانون‌گذاری و تغییر رویه‌ها آغاز شده است؛ یعنی برخی از قوانینی که برای تحریم گذاشته شده‌اند، برداشته می‌شوند و برخی از رویه‌هایی که برای اعمال محدودیت‌ها ایجاد شده‌اند به ویژه در حوزه‌های پولی و بانکی، تعدیل و یا تغییر و یا حذف می‌شوند و البته این‌ها به هماهنگی‌هایی نیاز دارند که آن کشور‌ها را نیز به ناچار به ایجاد ساختارهای جدید اجرایی وادار کرده است.
* آقای بعیدی‌نژاد، ارزیابی شما از روند اجرایی توافق ژنو تا به امروز چیست؟ ـــ تاکنون همه سازمان‌های داخلی با کارهایی که باید برای اجرای تفاهم ژنو انجام شود آشنا شده‌اند. با وجود این، فعلا زود است که بخواهیم از لحاظ میزان عملیاتی شدن توافق ژنو ارزیابی کنیم، زیرا چند روزی بیشتر نیست که روند اجرایی توافق ژنو شروع شده است. طبیعتا پس از اینکه سازمان‌های داخلی ما در زمینه‌های برداشتن ممنوعیت صادرات پتروشیمی، خودرو، مسأله خرید قطعات هواپیما و تعمیرات هواپیما در ایران و موارد اینچنینی که در موارد تحریم است، قدم‌های عملی بردارند، می‌توانیم ارزیابی درستی از تأثیر اقدامات مقابل داشته باشیم. در همین راستا، تیم مذاکرات هسته‌ای همواره با سازمان‌های زیربط تماس دارد و قرار است که سازمان‌های مربوطه مرتب ارزیابی خودشان را از روند اجرای توافق ارائه کنند تا بتوانیم جمع بندی بهتری داشته باشیم.
* امروز یکی از مواردی که منتقدین در مورد مذاکرات هسته‌ای اعلام می‌کنند، این است که چرا مشروح و جزئیات مذاکرات منتشر نمی‌شود و چرا تیم هسته‌ای متن مذاکرات را منتشر نمی‌کند؟ ـــ جزئیات و ریز مذاکرات چیزی نیست که فقط در انتخاب ما باشد که بخواهیم آنها را علنی به رسانه‌ها ارائه کنیم. مذاکرات دو طرف دارد؛ موضوعاتی که طرف ایرانی در مذاکرات مطرح می‌کند، هیچ حالت محرمانه‌ای ندارد. این‌ها همان مواضعی است که رسما جمهوری اسلامی ایران اعلام و در صحنه عمل نیز آنها را دنبال می‌کند. اما مذاکرات فقط مواردی که طرف ایرانی مطرح کرده، نیست. مسائلی را نیز طرف مقابل ما مطرح می‌کند و بعد دیدگاه‌های طرفین به بحث گذاشته می‌شوند؛ بنا بر این جزئیات با توجه به حساسیت‌های مذاکرات هسته‌ای میان دو طرف تفاهم شده که چه بخشی از مذاکرات به رسانه‌ها داده شود یا نشود. انتشار مذاکرات مسأله‌ای یک طرفه نیست که تصمیم آن فقط با ما باشد. ما می‌توانیم مسائلی را که خودمان مطرح کرده‌ایم اطلاع رسانی کنیم؛ همانطور که این کار شده است. اما مذاکراتی که جزئی انجام می‌شود، این فقط در اختیار ما نیست که هر چه در مذاکرات خصوصی گفته می‌شود، رسانه‌ای کنیم.
* یعنی آنچه تاکنون منتشر شده، مبتنی بر یک تفاهم دو طرفه بوده است؟ ـــ ماهیت مذاکرات بین‌المللی به گونه‌ای است که جریان مذاکرات در یک محیط آرام و غیر عمومی ادامه و به نحوی که اقتضا پیدا می‌کند، نتایج آن به عموم داده می‌شود. البته ریز مذاکرات مرتب به نهادهای تصمیم گیرنده و تصمیم ساز مرتبط، گزارش می‌شود. در واقع باید گفت مسئولین کشور کاملا در جریان جزئیات مذاکرات هستند، اما این به معنا نیست که ما تمام جزئیات مذاکرات را به رسانه‌ها ارائه کنیم، چون این خلاف اصول مذاکرات بین‌المللی است.
البته این موضوع فقط مختص به مذاکرات ایران و ۵+۱ نیست. مثلا مذاکراتی که هم‌اکنون در مورد سوریه در ژنو جریان دارد، ریز آنها منتشر می‌شود؟ می‌بینید که جزئیات این مذاکرات را هیچ کس کاملا به رسانه‌ها ارائه نمی‌کند و چنین انتظاری هم نیست که مثلا نمایندگان دولت سوریه ریز مذاکرات را به این دلیل که مردم سوریه نباید نامحرم باشند به رسانه‌ها گزارش کنند.
* امریکایی‌ها بار‌ها واژه برچیدن (dismantle) را در مورد تأسیسات هسته‌ای به کار برده‌اند. آقای ظریف نیز در واکنش به این کلمه اعلام کرد که هیچ کلمه‌ای حتی شبیه به واژه برچیدن در متن توافق وجود ندارد. آیا در مذاکرات کار‌شناسی یا در متن توافق اجرایی این واژه به کار برده شده است؟ ـــ ما به امریکایی‌ها در سطوح گوناگون در مذاکرات در مورد به‌کارگیری برخی از کلمات دو پهلو تذکر داده‌ایم. امریکایی‌ها تلاش می‌کنند با برخی عبارت پردازی‌ها، افکار عمومی داخل ایالات متحده و بعضی از متحدان خود را در ارتباط با سیاست‌هایشان توجیه کنند. در همین راستا برای واقعی نشان دادن این توجیهات، اظهارات خودشان را به مذاکرات، متن تفاهم ژنو و یا مذاکرات اجرایی منتسب می‌کنند. بنده با صراحت عرض می‌کنم به هیچ وجه کلمهٔ (برچیدن) نه در تفاهم ژنو و نه در زمان مذاکرات اجرای تفاهم ژنو اصلا استفاده نشده است. ما بار‌ها به امریکایی و کشورهای طرف مذاکرات گفته‌ایم که به علت تاریخچه سوء و منفی که در سال‌های گذشته در مورد این واژه در ایران وجود دارد، به هیچ وجه اجازه نمی‌دهیم که این عبارت و ترمینولوژی در مذاکرات مورد استفاده قرار بگیرد. به ویژه اینکه اصلا تفاهم ژنو که به طور عمومی در دسترس است، به هیچ وجهی پیش بینی نکرده که بخشی از برنامه ایران و یا بخشی از فعالیت‌های هسته‌ای ایران برچیده شوند؛ بنابراین، واژه‌ای که امریکایی‌ها برای توجیه جناح‌های افراطی داخل امریکا به کار می‌برند، به هیچ وجهی استنادی در مذاکرات و یا تفاهماتی که ایران با ۵+۱ داشته است، ندارد.
* چند روز پیش رسانه‌ها مطرح کرده بودند که توافق ژنو توسط طرفین مذاکرات امضا نشده است، و این عدم امضا را نشان باهوشی هیأت مذاکره کننده ایرانی دانسته بودند. آیا این موضوع درست است؟ـــ این سند، اصولا سندی نیست که ماهیتا نیاز به امضا داشته باشد. سندهای بسیاری در سطح جهانی وجود دارد که توسط کشور‌ها و اعضای مذاکره کننده تصویب می‌شوند؛ اما امضا نمی‌شوند. سندهایی بین‌المللی که امضا می‌شوند از یک ماهیت ویژه‌ای برخوردار هستند. این سند ژنو از نظر ماهیت سیاسی که دارد، نیازی به امضا نداشت؛ بنابراین این سند امضا نشده است. اما امضا نکردن به منزله این نیست که تصویب نشده باشد، بلکه ماهیت آن به نوعی است که نیازی به امضا ندارد.
* شما اعلام کرده‌اید که گام نهایی برای توافق جامع هسته‌ای، نیاز به یک اجماع ملی دارد. شما به عنوان یکی از مذاکره کنندگان ارشد هسته‌ای چه انتظاری از رسانه‌ها، مردم و سیاستمداران برای رسیدن به اجماع ملی دارید؟ ـــ همیشه در جمهوری اسلامی ایران نسبت به بحث هسته‌ای فارغ از اینکه دولت رابطه‌اش با نهادهای دیگر کشور چگونه بوده، نگاه فراجناحی و فرا سیاسی وجود داشته است. تاکنون به موضوع هسته‌ای از یک منظر ملی نگاه شده و گرایش‌های سیاسی و ... هیچ گاه محور تحلیل‌ها نبوده است، به رغم اینکه اختلاف نظر بین اصحاب رسانه، سیاستمداران و نهادهای کشور واقعیتی است که انکار کردنی نیست.
در واقع اختلاف دیدگاه و سلیقه، امر طبیعی بوده و انتظار این است که در ارتباط با مسأله هسته‌ای به خاطر حساسیت ویژه‌ای که وجود دارد، نگاه فراجناحی و فرا سیاسی به وجود بیاید تا از این مقطع حساس در تاریخ کشور (شش ماه آینده) عبور کنیم. در این دوران باید همه کمک کنند تا بتوانیم با عزت و آبرو و با حفظ منافع عالی کشور، این دوران را پشت سر بگذاریم. شاید اختلاف نظر‌ها و دیدگاه باشد، ولی خوشبختانه کشور ما از ساختارهای لازم مشورتی برای اینکه اختلافات مورد توجه قرار بگیرد؛ برخوردار است. این دیدگاه‌ها البته به توجه مقامات عالی هم می‌رسند و در سطوح کار‌شناسی و کار‌شناسان ارشد بررسی می‌شوند و به نحو مقتضی در مذاکرات مورد توجه قرار می‌گیرند.
ما ساختارهای لازم را داریم. نیازی نیست اگر کسی یا نهادی یا بخشی از ساختارهای جمهوری اسلامی ایران دیدگاه‌های خاصی دارند، نیاز باشد به جای اینکه دیدگاه‌ها را در چهارچوب قانونی خودش و با ارسال دیدگاه‌های خود به نهادهای زیربط به ویژه دبیرخانه شورای امنیت ملی ارائه کنند، بخواهند به طرح هیجان انگیز اختلافات و گسترده در رسانه‌ها روی بیاورند و اختلافات دیدگاه‌های خودشان را با ادبیات نامناسب و حتی غیر اخلاقی در سطح رسانه‌ای و عموم مردم مطرح کنند، چرا که این کار باعث نگرانی‌ها و التهاب در بین مردم می‌شود که شاید جو ناسالمی را به وجود آورد.
اعتقاد ما این است که به اندازه کافی سعه صدر در ساختارهای جمهوری اسلامی ایران وجود دارد. تیم مذاکراتی به عنوان مجموعه‌ای که کار مذاکره را انجام می‌دهند، از انتقادات قطعا استقبال می‌کنند. پیشنهاد ما این است که منتقدین دیدگاه‌های خود را سالم، شایسته و در موقعیت مناسب در سطح ساختارهای کشور مطرح کنند تا به نحو مقتضی در قالب مذاکرات ارایه شود. انتظار ما این است که کمتر وارد التهاب‌های رسانه‌ای و التهاب‌ها عمومی شویم که ممکن است شرایط را برای مذاکره سخت کند.
* چندی پیش، سازمان انرژی اتمی اعلام کرده بود دو کار‌شناس از سازمان انرژی اتمی باید به تیم مذاکره کنندگان اضافه شود و از طرف دیگر، مجلس درصدد ایجاد تیم نظارت بر مذاکره کنندگان است. آیا تیم مذاکره کنندگان از این تیم نظارت استقبال می‌کند و یا تغییری در مذاکره کنندگان اتفاق خواهد افتاد؟ ـــ ساختارهای مذاکراتی برای اینکه چه نهادهایی در مذاکرات هسته‌ای نقش داشته باشند، چیزی فراتر از تصمیمات وزارت خارجه و تیم هسته‌ای است. در واقع هر‌گاه نهادهای کشور تصمیم بگیرند، می‌توانند تیم مذاکراتی را به هر ترکیبی که صلاح می‌دانند شکل بدهند.
اما به نظر بنده اینکه تیم مذاکرات مرکب از چه نهاد‌ها و چه اشخاصی باشند، بیش از حد لازم مورد توجه قرار گرفته است. ساختار تصمیم گیری کشور بطور جدی تلاش داشته در قالب ساختارهای اجرایی کشور از بدنه و پشتوانه کار‌شناسی و فنی مناسب استفاده نماید. البته هر یک از اعضای تیم کار‌شناسی که از سازمان‌های زیربط شرکت می‌کنند، به مجموعه خیلی قوی از کار‌شناسان ذی ربط متکی هستند. هر مسئول مذاکراتی با چندین فرد و حتی در مواردی بیش از ده تن در تماس‌های مستمر کار‌شناسی است و دیدگاه‌های سازمان متبوع خود را ارزیابی و جمع بندی و به تیم مذاکراتی ارائه می‌کنند.
بحث در اینجا ضرورت حضور فیزیکی افراد در مذاکرات نیست. مذاکرات مکان محدودی دارد و شمار افرادی که می‌توانند شرکت کنند محدود است. مهم این است که تیم مذاکراتی تمام مذاکرات را گزارش می‌کند و این بحث‌ها در ساختارهای تصمیم‌گیری و تصمیم سازی شفاف مورد بحث قرار می‌گیرند. ما باید تلاش کنیم که بتوانیم بدنه‌های کار‌شناسی و پشتوانه‌ای قوی کار‌شناسی در کشور ایجاد کنیم که البته این بدنه‌های کار‌شناسی ایجاد و یا در حال شکل گیری هستند. طی همین مدت تیم مذاکراتی به پشتوانه همین بدنه‌های قوی کار‌شناسی بوده که موفق شده، وگرنه تیم مذاکراتی در بسیاری از حوزه‌ها نمی‌تواند صاحب نظر باشد. مثلا در بحث‌های مرتبط به موضوعات فنی هسته‌ای، مباحث بانکی، مسائل هواپیمایی و این قبیل موضوعات، این جمع‌بندی‌های کار‌شناسی مرتبط به حوزه‌های مربوطه است که به عنوان محصول کار بدنه کار‌شناسی کشور مطرح بوده است. احساس ما این است که بدنه کار‌شناسی می‌تواند تقویت شود. با توجه به اینکه مذاکرات طولانی خواهد بود، کاملا این ظرفیت هست که بدنه‌های کار‌شناسی بیش از پیش تقویت شود.
تاکنون دست‌کم چهل تن از مدیران ارشد تا کار‌شناسان برجسته کشور در فرآیند مذاکرات ژنو مشارکت داشته و دارند که با توجه به مرحله نیاز فعلی اجرایی کشور به زودی به حداقل ١٢٠ تن خواهد رسید. تلاش ما در وزارت امور خارجه، سازماندهی هر چه بیشتر این شبکه ارزشمند مدیران و کار‌شناسان ارشد نهادهای اجرایی کشور است. مجموعه تیمی که امروز در کشور کار می‌کنند، با حلقه‌های بسیار دیگری در سازمان‌ها در تماس هستند. ما حتی با توجه به ورود عملی به اجرای برنامه اقدام ژنو، نیازمند آن هستیم که به این ساختار‌ها حتی بیش از پیش تمرکز کرده و آن را عینیت بخشیم.
