تاریک و روشن‌های برنامه فضایی ایران

پهنه فضا از دیرباز یکی از کانون‌های توجه بشر بوده است. خداوند بزرگ نیز در کتب آسمانی خویش برای هدایت انسانها اشارات بسیاری را به کیهان و اسرار آن داشته است. سوسوی ستارگان آسمان شب، همواره الهام بخش ادیبان و هنرمندان بزرگ تاریخ در آفریدن زیباترین آثار خود بوده. هیبت کیهان گاهی چنان آدمی را مبهوت خود نموده که بنیان جهان بینی فرقه‌ای از مردم را از آن خود کرده و آنان را به پرستش ماه و ستارگان واداشته است.

اما برای اندیشمندان هر عصری، شناخت کیهان، سرچشمه‌ای بوده است که عطش کنجکاوی خود را با آب معرفت آن فرو نشانند، چنانکه نجوم در شمار دانش‌هایی به شمار می‌رود که ریشه در افسانه‌های گذشتگان دارد. شاخه‌هایی از این دانش اساطیری در گذر زمان به علومی سودمند و مفید تبدیل شدند که هر یک گرهی از کار گروهی باز می‌گشود. شاید دریانوردان باستان که از نجوم برای مسیریابی استفاده می‌کردند در قرون گذشته بیشترین بهره‌ را از این دانش می‌بردند. اما آغاز عصر فضا و ورود ساخته‌های دست بشر به این پهنه، چهره جهان را چنان دگرگون کرده که امروزه تصور زندگی بدون فناوری‌های فضایی، بسیار دشوار می‌نماید.

سالیان نه چندان درازی است که ایران نیز قدم در راه فضایی شدن برداشته است. با وجود بودجه اندک مصرف‌شده در این راه و با وجود تمام مشکلات بعضاً منحصر به فردی از قبیل تحریم که بر سر راه کشورمان قرار دارد،گام‌های سریع این بازیگر جدید عرصه فضا در میدان فناوری که با همت دانشمندان جوان و کم‌توقع این مرز و بوم میسر شده، حیرت همگان را برانگیخته است. پرتاب ماهواره‌های بومی توسط حامل‌های فضایی ایرانی توسعه زیرساخت‌ها از جمله تربیت نیروی انسانی کارآمد، راه‌اندازی ایستگاه‌های زمینی، مراکز کنترل، آزمایشگاه‌ها، مراکز آموزشی و پژوهشی متعدد و بسیاری دستاوردهای دیگر در زمانی نزدیک به یک دهه و هزینه‌ای به مراتب کمتر از آنچه کشورهای فعال در زمینه‌های مشابه خرج می‌کنند، چنان غرور آفرین است که دستاوردهای ایران در برنامه‌های تبلیغاتی از قبیل اعزام انسان به فضا چندان به آن اضافه نمی‌کند.

فعالیتهای فضایی ایران هر چند به زمانی پیش از انقلاب اسلامی ایران باز می‌گردد اما می‌توان گفت اولین گامهای ایران در جهت کسب دانش و فناوری فضایی، حدودا از سال ۶۵ توسط جمعی از مهندسین صنایع دفاعی، همزمان با موشک باران شهرهای کشورمان توسط عراق در زمان جنگ تحمیلی برداشته شد. موشکهای زمین به زمین دوربرد که از طرف غربی‌ها در اختیار عراق قرار داده شده بودند به نوعی در رده موشکهای فضایی قرار می‌گرفتند و مهندسین صنایع دفاعی را به فکر وا داشتند تا درباره این موشک‌ها به تحقیق و بررسی بپردازند که این تحقیقات، اولین فعالیت‌های فضایی ایران در حوزه فناوری محسوب می‌شود چرا که تنها فعالیت فناورانه پیش از انقلاب به طرح ماهواره زهره مربوط می‌شود که از سال ۱۳۵۲ به خارجیها سپرده شده بود و با وجود تلاش‌هایی که مجددا در دهه هفتاد با کمک روسها انجام شده، هنوز وضعیت آن مشخص نشده است.

سایر فعالیت‌های ایران پیش از انقلاب اسلامی به عضویت در کوپوس در سال ۱۳۳۹، عضویت در ITU در سال ۱۳۴۵، امضاء معاهده فضا در سال ۱۳۴۷ و ثیت سه نقطه مداری در سال ۱۳۵۲ محدود می‌شد که البته ثبت نقاط مداری ارزشمندترین فعالیت انجام شده در آن دوران محسوب می‌گردد.

بدین‌ترتیب در آغاز انقلاب اسلامی تا سال ۶۵ در کشور دانش خاصی در مورد امور فضایی وجود نداشته است. همانطور که گفته شد پس از سال ۶۵ گروهی از مهندسین مجموعه‌های دفاعی، سعی کردند با بررسی بقایای موشکهای زمین به زمین دوربرد عراقی که گاها به صورت عمل نکرده و کامل در اختیار قرار می‌گرفت در جهت کسب فناوری این موشک‌ها گام بردارند. متاسفانه پیشرفت‌های سریع ایران در دهه اول انقلاب با کاهش بودجه و اعمال تحریم‌های سنگین تا حد زیادی متوقف شد و تقریبا تا سال ۷۷ هیچگونه فعالیت برجسته‌ای صورت نپذیرفت.

دور بعدی فعالیت‌های فضایی ایران، در دهه سوم انقلاب مجددا از سر گرفته شد. ایران در خلال سال‌های ۷۷ تا ۸۱ ایران پروژه‌هایی را با کمک خارجی‌ها آغاز کرد که نیروهای تربیت یافته در این پروژه‌ها هسته مغز‌افزاری کشور را در حوزه فضایی تشکیل داد و این نیروها سال‌های بعد به بنیه اصلی نرم‌افزاری سازمان‌های مختلف فضایی در ایران تبدیل شدند. پروژه ماهواره‌ سپهر با مشارکت روسیه و مسئولیت سازمان فضایی ایران و ماهواره مصباح با مشارکت ایتالیا و مسئولیت سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران، این پروژه‌های بنیادی را تشکیل می‌دهند.

در خلال سالهای ۸۲ تا ۸۴ ایستگاه سنجش از دور در ورامین آغاز به کار کرد و در سال ۸۴ ماهواره سینا که طراحی و ساخت آن توسط کشور روسیه و به سفارش ایران انجام شده بود توسط روس‌ها به فضا پرتاب شد اما گفته شد این ماهواره در فضا گم شده و در واقع این پروژه با شکست مواجه شد. شکست این پروژه و نیز تجربه تلخ پرتاب ماهواره مصباح که به دلیل سنگ‌اندازی‌های کشورهای خارجی انجام نشد، درس‌های بزرگی بودند که ایران را به سوی کسب توانایی پرتاب ماهواره سوق داد.

برنامه ده ساله توسعه فضایی که در سال ۸۵ به تصویب هیئت دولت رسید، نقطه عطفی در فعالیت‌های فضایی کشور بود که تلاش می‌کرد نقش هماهنگ سازی نهادهای فعال فضایی را برعهده گیرد. اما این برنامه عملا تا یک سال بعد از ان که مجددا در شورای عالی فناوری‌های پیشرفته مصوب شد به اجرا در نیامد. این برنامه در سال‌های ۸۶ تا ۸۸ به خوبی پیگیری می‌شد که مهمترین دستاورد آن پرتاب ماهواره ایرانی امید ساخت صنایع فضایی صا ایران با کمک پرتابگر بومی سفیر در سال ۸۷ بود که می‌توان گفت اولین نمونه داخلی واقعی محسوب می‌شود. همچنین ماهواره نوید علم و صنعت نیز در سال ۸۸ پرتاب شد. علاوه بر این می‌توان گفت با پرتاب زیرمداری یک راکت هواشناسی و بازیابی محموله آن توسط سازمان صنایع هوافضا در سال ۸۶ اولین گام در راه طرح اعزام موجود زنده به فضا نیز در این دوره برداشته شد.

پس از دوره اول برنامه ده ساله توسعه فضایی، سازمان فضایی ایران در سال ۸۹ از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاع جدا شد و با در اختیار گرفتن مجموعه‌هایی از جمله پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم و پژوهشگاه جهاد کشاورزی زیر نظر مستقیم ریاست جمهوری قرار گرفت. اما شاخص‌ترین دستاورد ایران در بازه زمانی سه ساله دوم برنامه ۱۰ ساله توسعه فضایی، پرتاب ماهواره رصد در سال ۹۰ بود که برخی کارشناسان از آن به عنوان موفق‌ترین پروژه ماهواره‌ای بومی یاد می‌کنند. چرا که این ماهواره سنجش از دور پس از آنکه با موفقیت در مدار قرار گرفت توانست از تمامی سامانه‌های خود به بهترین نحو بهره برده و به ارسال داده‌های آنها به زمین بپردازد.

البته این دوره با شکست در پرتاب کاوشگر ۴ و بازیابی کپسول حیاتی آن آن که حامل یک میمون بود نیز همراه بود. اما دیری نپایید که این شکست در سال ۹۱ با پرتاب یک میمون به ارتفاع ۱۲۰ کیلومتری و بازیابی کپسول حیاتی آن جبران شد و با این پرتاب ایران به عنوان پنجمین کشوری که توان فرستادن موجود زنده به فضا و بازیابی آن را دارد در سطح بین‌المللی مطرح کرد. یک سال پس از این پرتاب نیز ایران کاوشگر پژوهش را با استفاده از یک موشک سوخت مایع به فضای زیر مداری فرستاد. در حال حاضر اعلام شده چندین ماهواره از جمله ماهواره‌های شریف ست، آت ست دانشگاه امیرکبیر و فجر در نوبت پرتاب قرار گرفته اند. در این میان تنها پروژه مشترک ایران با کشورهای اسلامی به نام ماهواره بشارت که در سال ۸۹ اخبار آن در رسانه‌ها منتشر شد، در وضعیتی نامشخص قرار داشته و اظهار نظر جدیدی در مورد آن نشده است.

به گزارش خبرگزاری‌ها، ایران برنامه‌ای برای ساخت و پرتاب ماهواره مخابراتی برای پخش تلویزیونی دارد. شورای عتف نیز در اواخر عمر دولت دهم خبر از تصویب توسعه یک منظومه ماهواره‌ای با همکاری دانشگاه‌های مختلف داد. همچنین توسعه پرتابگر سیمرغ برای فرستادن محموله‌های سنگین‌تر به ارتفاعی بالاتر از ۵۰۰ کیلومتر و احداث پایگاه‌ فضایی در چابهار از برنامه‌های آتی فضایی ایران است.

توسعه فضایی ایران هم‌اکنون با شتاب بسیاری به پیش می‌رود اما به عقیده بسیاری کارشناسان این برنامه هنوز نتوانسته مسیر صحیح خود را بیابد و چالش‌های بسیاری در این زمینه وجود دارد که باید به آن پاسخ داده شود. با وجود گذشت بیش از یک دهه فعالیت‌های فضایی جدی در کشور هنوز نیت ما از فضایی شدن به درستی مشخص نیست. حتی سند چشم‌انداز در بخش فضایی نیز نتوانسته موجب همگرایی فعالان فضایی کشور شود.

برخی به فضا به عنوان یک ابزار تبلیغاتی برای کسب غرور ملی نگاه می‌کنند و برنامه اعزام انسان به فضا را از برنامه‌های کلیدی توسعه فضایی ایران می‌بینند در حالیکه برخی دیگر معتقدند ما باید سرمایه‌گذاری خود را بر روی فناوری‌های فضایی متمرکز کنیم که به بهبود کیفیت زندگی مردم می‌انجامند. این گروه توسعه ماهواره‌های عملیاتی را به حدی لازم و ضروری می‌دانند که هر راهی از جمله خرید، مشارکت با سایر کشورها یا افزایش سرمایه ‌گذاری برای ساخت ماهواره‌های بومی، همچنین توسعه زیر ساختهای دانشی را برای دستیابی به خدمات ماهواره‌ای تجویز می‌کنند. فارغ از این مسئله، به هربار یکی از مهمترین موضوعات آینده، سرمایه‌گذاری برای گسترش کاربردها و خدمات فضایی در کشور است. علاوه بر این مسئولین باید در ادامه مسیر فضایی شدن به این سئوال پاسخ دهند که آیا دانشگاه جایگاه مناسبی برای توسعه ماهواره‌های کاربردی و عملیاتی هست یا این وظیفه صنعت است؟

همچنین وضعیت نقاط مداری ایران و چگونگی حفظ آنها در شرایطی که کشورهای خارجی از همکاری با ایران امتناع می‌کنند، یک چالش جدی است که سرمایه‌های ایران در فضا مورد تهدید قرار داده و از دست دادن غم‌بار یکی از راهبردی‌ترین نقاط مداری جهان که در اختیار ایران بود، این حوزه را به یک نقطه ضعف در برنامه فضایی کشورمان تبدیل کرده است. از طرفی تجربه برنامه هسته‌ای ایران نشان داد، اثبات صلح آمیز بودن برنامه فضایی ایران می‌تواند در آینده به یک چالش سرنوشت ساز تبدیل شود.

در این میان شاید سامان دادن به وضعیت سازمان فضایی ایران که هنوز با سرپرست اداره می‌شود و با وجود اظهار نظر مسئولین درباره اهمیت باقی ماندن آن زیر نظر ریاست جمهوری، جایگاه حقوقی آن به درستی مشخص نشده، اولین و مهمترین گام در مواجهه با چالش‌های پیش روی توسعه فضایی ایران باشد.