ساخت سد گتوند شوری آب را کاهش داده نه افزایش!

در پی انتشار مطلبی با تیتر "کار بلندترین سدخاکی کشور به کمیته بحران و طرح های عجیب رسید!" شرکت آب نیرو جوابیه‌ای ارسال کرده که وفق قانون مطبوعات عینا درج می‌شود.

به گزارش «تابناک»، در این جوابیه تفصیلی و طولانی با تأکید بر اینکه «اگر سد گتوند نبود، سال گذشته و امسال خوزستان به مشکل بی آبی دچار و عید امسال به کام مردم استان خوزستان تلخ می‌شد»، همه اخبار منتشره درباره این سد به نوعی تکذیب شده و آمده است:

بر خلاف شایعات منتشره در برخی رسانه ها، سد گتوند نه تنها موجب کاهش افت کیفیت آب رودخانه  کارون نشده است، بلکه با ذخیره سیلاب های ویرانگر روی داده در بهار امسال از زیر آب رفتن شهر اهواز جلوگیری کرد.

ضمن اینکه با اجرای این سد، طغیان‌های فصلی رودخانه کارون کامل به کنترل‌ درآمده و اراضی دشت خوزستان و مراکز جمعیتی آن نیز برای همیشه از آسیب سیلاب‌ها و خشکسالی مصون هستند، در این ارتباط به کنترل سیلاب رخ داده در هفته اول فرودین سال 94 اشاره می شود که در صورت نبود سد گتوند، این سیلاب بزرگ می‌توانست کام مردم استان خوزستان را در ایام نوروز تلخ کند.

در سال گذشته سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور به عنوان نهادی مستقل، مأموریت یافت از طریق انجام مطالعات جامع و تخصصی، اثرات سد گتوند بر شوری رودخانه کارون را بررسی کند. این مطالعات در زمستان سال ۹۳ به مؤسسه آب دانشگاه تهران واگذار شد.

آمار و ارقام موجود در سازمان‌های ذی‌ربط و همچنین تحقیقات میدانی دقیق نشان می‌دهد در افت کیفیت آب کارون هر بخشی فاضلاب و پساب‌های کشاورزی سهم خود را دارد، منتها انتشار برخی اخبار، طبیعت رسانه‌ها و روزنامه ها بوده، برخی دیگر نیت‌های خاص بعضی افراد و برخی نیز دغدغه‌های کارشناسانه است.

در خصوص موضوع آلودگی و شوری آب کارون که در خبر آن سایت فقط به سد گتوند مربوط شد، به اذعان کارشناسان بی‌طرف در شرایط کنونی کشور اگر سد گتوند نبود، امروز افت کیفیت آب کارون شدیدتر از وضعیت فعلی و موضوع روز رسانه ها بود.

سد گتوند خصوصا در سال گذشته با تنظیم آب کارون توانست دو میلیارد مترمکعب آب تضمین شده با کیفیت مناسب را به بخش‌های پایین‌دست تحویل دهد. در غیر این صورت این آب کنترل نشده به خلیج فارس می‌ریخت و استان خوزستان با مشکلات کمبود آب نیز مواجه می‌شد.

به دلیل وجود رگه‌های نمکی در نزدیکی روستای عنبر در نزدیکی شهرستان لالی این دغدغه قبل از آبگیری سد وجود داشت که پس از آبگیری، کیفیت آب رودخانه در تماس با رگه‌های نمکی متأثر می‌شد.

مطالعات مربوطه از هفت سال قبل از آبگیری با تمرکز فراوان و استفاده از تجارب داخلی و خارجی بررسی شد و بر پایه نتایج و راه کارهای منتج از آن، سد گتوند آبگیری و مردم خوزستان از جهت آب آن و همه کشور از جهت برق از آن پروژه منتفع شدند.

اصولا مگا پروژه‌هایی نظیر گتوند که به نوبه خود یك دانشگاه و افتخار مهندسی برای كشور محسوب می‌شود، در هر یک از مراحل خود از جمله فرآیند آبگیری، دارای برنامه‌ای مدون و جامع هستند که بدون آن مدیریت چنین پروژه‌هایی غیر ممکن خواهد بود.

انتخاب محور سد گتوند علیا هم قبل از انقلاب و هم بعد از انقلاب از سوی مشاوران بزرگ بین‌المللی پیشنهاد شده و پس از انجام مطالعات مربوطه توسط مشاورین ذیربط صحه گذاری شده است. مضاف بر اینکه محور دیگری که بتواند اهداف این پروژه عظیم را محقق سازد در بالا دست وجود ندارد.

شرکت آب و نیرو از ابتدای کار سعی کرده موضوع کیفیت آب را با به کارگیری تمام ظرفیت کارشناسی موجود در کشور بررسی و برای آن راهکار ارائه داده تا بهره برداری از این سرمایه ملی به بهترین شکل به انجام برسد.

در همین ارتباط کلیه پدیده های مرتبط با کیفیت آب از پیش از آبگیری شناسایی و راهکارهای اجرایی زیر در این ارتباط به کار گرفته شد.

1- به حداقل رساندن سطح تماس مخزن و رگه‌های نمکی از طریق اجرای پتوی رسی همراه با پایدارسازی شیب‌های منطقه.

2- حفاظت از پتوی رسی با یک لایه ریپ رپ و همچنین پر کردن فروچاله های سازند گچساران.

3- آبگیری مرحله ای جهت ارزیابی شرایط مخزن و تطابق آن با مطالعات قبلی.

4- برداشت آب از لایه های مختلف مخزن با احداث آبگیرهای اضافی در ترازهای مختلف.

5- انتقال آب کف از طریق لوله (GRP) به پذیرنده‌های جدید و محل مناسب که البته هنوز اجرایی نشده است.

ترک های اشاره شده در اخبار رسانه ها، مربوط به نشست پوشش رسی فوق الذکر بوده که از پیش به دلیل انحلال بستر پیش بینی شده بود.

شایان ذکر است این پروژه به همه اهداف خود رسیده است. بیش از پنج هزار گیگاوات ساعت انرژی تا امروز تولید نموده، منبع آبی مهم و مطمئنی را برای مردم خوزستان ایجاد کرده، در حالی که با توجه به بروز خشکسالی اخیر اگر این سد نبود، قطعا مشکل آب در این چند سال در استان خوزستان اتفاق می‌افتاد. این در حالی است که قیمت آب در محاسبه درآمدهای این پروژه محاسبه نشده است.

پروژه سدگتوند روزی یک میلیارد تومان از محل فروش برق و روزی دو میلیارد تومان از محل صرفه‌جویی در مصرف سوخت‌های فسیلی درآمد دارد.

ضمن اینکه با اجرای طرح سد و نیروگاه گتوندعلیا، طغیان‌های فصلی رودخانه کارون به‌طورکامل به کنترل‌ درآمده و اراضی دشت خوزستان و مراکز جمعیتی آن نیز برای همیشه از آسیب سیلاب‌ها و خشکسالی مصون هستند. در این ارتباط به کنترل سیلاب رخ داده در هفته اول فرودین سال 94 اشاره می‌شود که در صورت نبود سد گتوند، این سیلاب بزرگ می‌توانست کام مردم استان خوزستان را در ایام نوروز تلخ نماید.

نجات کارون از فاضلاب

در شرایطی که EC یا میزان هدایت الکتریکی متوسط آبی که از سد گتوند رها شده برابر 1300 می‌باشد، اندازه گیری های دقیق روزانه نشان می‌دهد، پارامتر مذکور در مقاطع شهرهای اهواز و آبادان به ترتیب به حدود 2500 تا 4000 می‌رسد که بیانگر ورود آلاینده های متعدد به کارون در پایین دست سد گتوند است.

بر اساس استاندارد 1053 ملی ایران، حداکثر TDS یا میزان ناخالصی‌های محلول در آب آشامیدنی  مطلوب 1000 (EC = 1650) و میزان حداکثر مجاز آن 1500 (EC =2500) است.

با مقایسه وضعیت فعلی کارون در محل احداث سد با آمارهای سه سال قبل از آبگیری می‌بینید که کیفیت آب بهتر و به‌ نوعی متوازن شده به گونه ای که با تأمین آب ضمانت شده و مناسب هم اکنون شاهد هستیم که صنعت نیشکر به گواهی آمار منتشره به عنوان یکی از ذینفعان پروژه بیشترین رکورد تولید محصول را ثبت کرده است.

قبل از احداث سد در هفت مقطع مختلف در حد فاصل سد مسجدسلیمان تا بند تنظیمی گتوند، EC آب بررسی شده و بر این اساس، EC آب خروجی سد مسجدسلیمان 500 تا 600 واحد بوده که در محل شهر گتوند تا قبل از سال 84 به 700 و در سال های بعد تا پیش از زمان آبگیری حتی به 1500 با میانگین سال 1362 رسیده است.

از سال 85-84 کشور وارد یک دوره خشک‌سالی شده که بعضی معتقدند گذراست و بعضی بر این باورند کشور دچار تغییر اقلیم شده که در اثر این پدیده، آورد رودخانه کارون در سال‌های اخیر تقریباً نصف شده و این امر خودبه‌خود باعث افزایش EC آب می‌شود.

به موازات کاهش آورد کارون، در طول مسافت 90 کیلومتری بین سد مسجدسلیمان در بالادست تا سد گتوند علیا و همینطور در پایین دست این سد، در این سال‌ها همزمان با رشد جمعیت، تقاضا برای آب و از طرف دیگر آلایندگی رودخانه افزایش یافته که این مسأله (یعنی کاهش آورد رودخانه و در مقابل افزایش تقاضای آب) باعث افت کیفیت آب رودخانه فارغ از احداث سد گتوندعلیا شده است.

 به منظور کنترل این موضوع کافی است به آمار رسمی آورد رودخانه و وضعیت کیفی آن در محل بند تنظیمی گتوند در سالهای 85 تا 90 مراجعه شود.

از سوی دیگر رودخانه های شور محلی به نام های گالی شور، شور لالی و رود شور پایین گدار در این مقطع جریان دارند که خود موجب افزایش شوری آب رودخانه شده‌اند.

ما با امکاناتی که در این سد تعبیه کرده‌ایم، می‌توانیم کیفیت آب را متناسب با نیازهای پایین‌دست تنظیم کنیم.

طبق ابلاغیه وزارت نیرو و توافقی که با استان و مراجع ذی‌ربط داریم در ماه هایی که فصل کشت نیست می‌توانیم EC آب را تا 1700 برسانیم لیکن کیفیت آب خروجی از سد به گونه ای تنظیم شده که میانگین آن در دوران پس از آبگیری 1300 واحد بوده است.

بعضی از منتقدین این عدد را با آمارهای قبل از 83 مقایسه می‌کنند که با توجه به تفاوت شرایط، این مقایسه می‌تواند گمراه‌کننده باشد؛ اصولاً مقایسه EC بدون توجه به میزان آورد رودخانه صحیح نیست، زیرا کاهش چشمگیر آورد رودخانه خصوصاً کارون، حتی با فرض ثابت ماندن میزان مصرف به معنی افزایش EC و افت کیفیت رودخانه است، در حالی ‌که در این سال‌ها با افزایش قابل‌ملاحظه مصرف نیز مواجه بوده‌ایم. در واقع متناسب با کاهش آورد رودخانه جهت حفظ و مدیریت منابع آبی (چه سطحی و چه زیرزمینی) باید مواردی نظیر چگونگی مصرف آب و الگوی کشت بازنگری شده و نیاز مصرف‌کنندگان از جمله شرب، صنعت، کشاورزی و زیست‌محیطی اولویت‌بندی و سیاست‌گذاری شود.

اگر صرفاً این ارقام را با آمارهای دوره 10‌ساله اخیر مقایسه کنیم به طور متوسط شوری آب خروجی در محل بند تنظیمی گتوند بعد از آبگیری 15 درصد بیشتر شده است؛ اما از طرفی اگر با آمارهای پنج سال قبل از آبگیری که از نظر آورد رودخانه و میزان برداشت آب با دوره بعد از آبگیری مشابه است، مقایسه کنید می‌بینید که وضعیت شوری آب بهتر و به‌ نوعی متوازن شده است.

باید به این موضوع توجه شود که عمده آلودگی کارون که یکی از شاخص‌ترین منابع آبی و مهمترین رودخانه کشور می‌باشد؛ عمدتاً در پایین‌دست سد گتوندعلیا به دلیل ورود آلاینده‌هایی نظیر پساب‌های کشاورزی، شهری و روستایی اتفاق می‌افتد.

این مشکل به ‌وضوح در رابطه با رودخانه دز نیز مشاهده می‌شود، به‌ طوری ‌که EC رودخانه دز از محل بند علی کله (شهر دزفول) تا محل اتصال آن به کارون در محل بندقیر (شهر ملاثانی) به دلیل ورود پساب‌های کشاورزی از 435 واحد به 3010 واحد می‌رسد به‌گونه‌ای که هم‌اکنون رودخانه دز همانند یک آلاینده کارون عمل می‌نماید.

لذا نجات بخشی کارون در کنار برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده برای بهبود کیفیت آب خروجی از سد گتوندعلیا باید به‌ عنوان یک پروژه ملی و با تمرکز بر پایین‌دست این سد و در قالب برنامه مدون و جامعی با هماهنگی کلیه دستگاه‌های اجرایی مسئول در دستور کار قرار گیرد و اقداماتی نظیر افزایش راندمان کشاورزی، جلوگیری از اتلاف شبکه آب، تغییر الگوی کشت و جلوگیری از ورود پساب‌های فوق‌الذکر به رودخانه در قالب برنامه مذکور گنجانده شود.

گفتنی‌ است «تابناک» آمادگی دارد از نظریات کارشناسان مختلف در این باره بهره برده و دیدگاه ایشان را منتشر نماید.