مسئولان بخش آب کشور و کارشناسان معتقدند که اگر با همین رویه کنونی آب را از دل زمین بیرون بکشیم و بی مهابا هدر دهیم، خیلی زود خود را در دل یک فاجعه وحشتناک خواهیم انداخت که رهایی از آن شاید ممکن نباشد.
تا سال گذشته اوضاع آبی کل کشور خیلی خراب بود اما بارش های خوب سال آبی جاری، باز هم فضای سهل انگاری و خوش بینی را تا حدودی زنده کرده؛ غافل از اینکه هنوز برداشت های بی رویه از ذخایر زیرزمینی، مصرف نادرست و وجود هزاران چاه غیرمجاز، خبر از یک آینده پرتنش آبی می دهد.
طی سال های گذشته آنقدر چاه غیرمجاز حفر شده و چاه‌های مجاز، برداشت اضافه کرده اند که افت و کسری مخازن آب با یک رشد وحشتناک، کار را به جایی رسانده که اکنون در بیشتر از 50 درصد از 609 دشت کشور، توسعه و بهره برداری از آبخوان ها ممنوع شده است.
آمار اضافه برداشت از منابع زیرزمینی تا به امروز به بیش از 110 میلیارد متر مکعب رسیده و طی 10 سال منتهی به 1393 حدود 40 درصد آبدهی منابع آب زیرزمینی کاهش یافته است.
اسناد بین‌المللی که در سال ٢٠١٢ منتشر شده، می گویند در ایران بیشتر از صد در صد، از منابع آبی زیرزمینی برداشت می‌شود؛ در حالی که برای ماندن در 'وضعیت ایمن' این رقم باید 20 درصد باشد و اگر در کشوری به 40 درصد برسد، وارد 'وضعیت خطر' شده است.
کل منابع آب تجدید پذیر ایران حدود 130 میلیارد متر مکعب است که بنابر اعلام رحیم میدانی، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، هشت درصد آن در حوزه شرب و صنعت و 92 درصد دیگر در بخش کشاورزی مصرف می‌شود.
تقریبا کسی در غیرعلمی و نادرست بودن مصرف آب در این سه بخش شکی ندارد و به گفته زهرا جواهریان، مدیرکل توسعه پایدار و اقتصاد محیط زیست سازمان حفاظت محیط زیست 'براساس رتبه بندی کشورها به لحاظ پرداختن به مسایل محیط زیستی، ایران از نظر مدیریت منابع آب از 100 نمره 2.77 را گرفته و در رتبه 117 جهان است.'
به گفته جواهریان 'اگر همین امروز تصمیم بگیریم که از آب های زیرزمینی برداشت نکنیم، 50 سال طول می کشد که وضعیت منابع آب زیرزمینی به حد تعادل برسد.'
* 10 سال تا فاجعه آبی در کشور
حتی هنوز که عمق بحران برای خیلی از مردم روشن نشده و ترمز هدر رفت منابع آبی کشیده نشده، دریاچه ها، قنات‌ها و رودخانه های معروف کشور از ارومیه گرفته تا اصفهان و یزد بی‌آب شده اند و تبعات امنیتی و اجتماعی آن در حال خودنمایی است.
اگر با همین فرمان پیش برویم باید به زودی منتظر خشک شدن چشمه ها، قنات‌ها، چاه‌ها، رودخانه ها و تالاب ها، خشک شدن باغات و مزارع، افت کیفی منابع آب، نشست زمین، نابودی صنعت و گردشگری، مهاجرت مردم، حاشیه نشینی در اطراف شهرهای بزرگ و بروز ناهنجاری های اجتماعی و سیاسی – امنیتی باشیم؛ به طور خلاصه یک فاجعه زیست محیطی، امنیتی و اجتماعی تمار عیار.
علیرضا دائمی، معاون برنامه ریزی و اقتصادی وزارت نیرو اسفند ماه 94 در نشستی با عنوان «اقتصاد آب و انرژی با رویکرد بهره‌وری» گفت که اگر استفاده از منابع راهبردی به همین منوال پیش برود، 'در ١٠ سال آینده اساسا در کشور چیزی به نام منابع آب زیرزمینی به صورت کلان نخواهیم داشت'.
* طرحی برای کشیدن ترمز بحران
هراس از این آینده ترسناک بود که مسوولان را به فکر راه چاره انداخته؛ 'طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی کشور' خروجی همین نگاه است که در تاریخ 25 شهریور 93 در 15 طرح به تصویب شورای عالی آب کشور رسید.
این طرح 2 هدف اصلی دارد؛ ابتدا توقف روند اضافه برداشت که هم اکنون 4.5 میلیارد متر مکعب در سال رسیده و باید در یک دوره 6 ساله به صفر برسد؛ دوم جبران کسری 110 میلیارد متر مکعبی آب در یک دوره 20 ساله.
آنچنان که مدیرعامل شرکت آب منطقه ای کرمانشاه گفت: طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی 15 طرح را تعریف کرده که 11 مورد آن مربوط به وزارت نیرو، سه مورد در حوزه جهاد کشاورزی و اجرای یک طرح هم وظیفه سازمان ملی زمین شناسی است.
کیاست امیریان در گفت و گو با ایرنا اضافه کرد: برای اجرای این طرح ها بودجه خوبی هم مصوب شده؛ به طوری که اعتبار هشت میلیارد و 800 میلیون ریالی استان کرمانشاه در سال 93، به 76 میلیارد و 800 میلیون ریال در سال 94 و صد میلیارد ریال برای 95 افزایش یافته است.
وی یکی از مهمترین بخش های طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی را کنترل وضعیت چاه ها خواند و اظهار داشت: کنترل پروانه بهره برداری چاه های مجاز و برخورد با چاه های غیرمجاز در دستور کار قرار گرفته است.
از 17 هزار چاه استان کرمانشاه، حدود پنج هزار چاه غیرمجاز است که به گفته امیریان در سال گذشته 840 حلقه آنها بسته شده و قرار است از سال 95 سالانه هزار چاه غیرمجاز دیگر مسدود شود.
تغذیه مصنوعی منابع زیرزمینی آب و نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه های دارای پروانه از دیگر اقداماتی است که به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه ای کرمانشاه در قالب طرح احیا منابع زیرزمینی آغاز شده است.
برخی کارشناسان معتقدند که کنتورهای هوشمند نصب شده روی چاه‌ها دقت کافی را ندارند یا اینکه نظارت درستی برای نحوه عملکرد آنها نیست.
* چاه های غیرمجاز را ببندیم، تازه مساوی می‌شویم
امیریان در ادامه عنوان کرد که تاکنون یک هزار و 200 کنتور هوشمند بر روی چاه های مجاز نصب شده و پروانه سه هزار و 600 حلقه چاه دیگر هم از نظر اضافه برداشت بررسی شده و به کسانی که حجم مندرج در پروانه را رعایت نکرده اند، اخطار و 45 روز زمان برای اصلاح داده شده است.
امیریان اظهار داشت که سالانه حدود 1.5 میلیارد متر مکعب از آبهای زیرزمینی استان مصرف می شود در حالی که کمتر از 1.3 میلیارد متر مکعب آب جایگزین آن می شود؛ یعنی سالانه 200 میلیون متر مکعب کسری آب.
البته به اعتقاد او، اگر همه چاه های غیرمجاز استان کرمانشاه بسته و مجوز بهره برداری چاه های مجاز هم کنترل شود، می شود ورودی آبخوان ها و برداشت آب را به حالت سر به سر رساند.
از 23 دشت استان کرمانشاه 6 دشت ممنوعه است و امکان توسعه و بهره برداری از آبخوان در آنها وجود ندارد.
آنچنان که اسدالله رازانی، استاندار کرمانشاه 26 اسفند 94 در نشست شورای حفاظت از منابع آب استان گفت، دشت های ممنوعه حدود 40 تا 45 درصد از سطح دشت های استان را در بر می گیرند که این میزان 'بسیار نگران کننده' است.
وی اجرای طرح های تزریق آب به سفره های زیرزمینی مانند طرح های آبخیزداری و احداث چاه های جذبی را از راهکارهای احیای دشت های ممنوعه دانست و در این زمینه 'دشت عباس در استان ایلام' را مثال زد که با استفاده از طرح‌های آبخیزداری از حالت ممنوعه خارج شده و امکان تخصیص منابع آبی آن برای بخش کشاورزی فراهم شده است.
* سبقت حفر چاه از بستن چاه
هرچند مجتبی ملکی، دادستان عمومی و انقلاب کرمانشاه گفته است که 'دستگاه قضایی با حفرکنندگان چاه های غیرمجاز برخورد می کند' اما نه تنها در کرمانشاه که در کل کشور، 'سرعت حفر چاه‌های غیرمجاز بیشتر از بستن آنهاست'؛ این را محسن جلال پور، رییس اتاق بازرگانی ایران در همایش روز ملی آب در اسفند 94 عنوان کرد.
به گفته جلال پور، در 11 ماه سپری شده از سال 94، 'تنها حدود هفت هزار و 200 حلقه چاه غیرمجاز' بسته شده است.
آمار تعداد چاه ها را زهرا جواهریان، مدیرکل توسعه پایدار و اقتصاد محیط زیست سازمان حفاظت محیط زیست خرداد 94 در مشهد اعلام و اظهار کرد، از 650 هزار حلقه چاه کشور، 'بیش از 200 هزار حلقه غیرمجاز است'.
وی افزود: آمار چاه های حفر شده در کشور طی 17 سال گذشته 93 درصد افزایش داشته است.
* راهکارها
گرچه مصرف بی رویه و هدررفت چشمگیر آب شرب همچنان یکی از دغدغه های موجود است اما مشکل اصلی، استفاده بدون نظارت و حساب نشده بخش آب در کشاورزی است.
احمد محسنی، مسوول کمیته آب، کشاورزی و منابع طبیعی دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام اسفند ماه در نشست «اقتصاد آب و انرژی با رویکرد بهره وری» با انتقاد از نبود مدیریت نظام مند در حوزه آب و برق کشاورزی گفته است که 'بعد از برقی شدن چاه‌ها بوده که کف شکنی‌ها آغاز شده و مردم توانسته‌اند با استفاده از انرژی برق، آب را از ٤٠٠ متری بالا بیاورند؛ طوری که تاکنون حدود ٢٣٠ هزار حلقه چاه در کشور برقی شده و با احتساب پمپاژ و تلمبه‌ها ١٦ درصد از برق کشور را به خود اختصاص داده‌اند.'
به اعتقاد او برقی شدن چاه‌های آب، الزاماتی مانند کنتور هوشمند برق و کنتور هوشمند برداشت آب نیز داشته‌اند اما هرگز این 2 نظارت اتفاق نیفتاده است.
فرشاد فاطمی، رییس گروه دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف هم با تاکید بر تعریف 'حق مالکیت آب' عنوان کرد: بعد از به رسمیت شناخته شدن حق مالکیت بر آب، مهم ترین نکته این است که بتوانیم محاسبه و اندازه‌گیری کنیم که چه کسی، در کجا، چه مقدار آب برداشت می‌کند؛ تا زمانی که نتوانیم میزان برداشت را اندازه بگیریم، هیچ قدم دومی نمی توانیم برداریم زیرا مکانیزم فعلی قابل ادامه نیست و باید کمک کنیم ابعاد وحشتناک و خطرناک ماجرای آب را برای عامه مردم و سیاست گذاران تبیین کنیم.
همچنین به اعتقاد رحیم میدانی، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا راه حل این مشکل 'انتخاب الگوی کشت بهینه با دیدگاه آب مجازی' است به این معنی که 'اول انتخاب کنیم چه محصولاتی باید کاشته شود و بعد از آن مشخص کنیم که کدام محصولات را در کدام مناطق کشور بکاریم'.
آبیاری صحیح محصولات کشاورزی هم که همواره از حفره های اصلی بلعیدن بخش زیادی از منابع آبی بوده، ظاهرا در دستور کار قرار گرفته و به گفته علیمراد اکبری، معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی' در یک برنامه 10 ساله تلاش می‌شود تا چهار میلیون هکتار از اراضی کشاورزی مجهز به سیستم آبیاری تحت فشار شود.'
مشخص است که حتی اگر این برنامه در مدت مقرر محقق شود، باز هم یک زمان طولانی نیاز است در حالی که فرار از شرایط بحرانی پیش رو نیازمند تسریع در اجرایی شدن و اتمام زودتر طرح است.
استان کرمانشاه هم بیش از 940 هزار هکتار اراضی کشاورزی و باغی دارد اما تاکنون '60 هزار هکتار' از زمین های کشاورزی به سامانه های آبیاری تحت فشار تجهیز شده است.
* کشت فراسرزمینی و پلیس آب
حمید عدل، رییس امور آب، کشاورزی و منابع طبیعی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور هم در سفر اردیبهشت خود به کرمانشاه چند راهکار را برای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی مطرح کرد.
او گفت: کشت محصولات فراسرزمینی یکی از سیاست‌های کشور برای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی است.
منظور از 'کشت 'فراسرزمینی'، نوعی از کشت است که در آن محصولات با مصرف بالای آبی توسط بخش خصوصی در کشورهای دیگر تولید و پس از برداشت، به داخل کشور منتقل می‌شود.
کشت محصول به روش نشائی و گلخانه‌ای، آموزش روش‌های جدید و نوین مصرف آب به کشاورزان و استفاده از بذور مقاوم دیگر اقداماتی بود که به گفته حمید عدل در دستور کار است اما آنچنان که پیداست، تا به نتیجه رسیدن آنها زمان زیادی باقی مانده است.
در همین زمینه، مدیرعامل شرکت آب منطقه ای کرمانشاه گفت که دیگر مجوز چاه جدید در بخش کشاورزی داده نمی شود اما برای آب شرب و بخش صنعت در برخی دشت های استان مجوز می دهیم.
به اعتقاد او، امروز کشاورزی باید با افزایش بهره وری و اصلاح روش های آبیاری میزان تولید خود را افزایش دهد نه با حفر چاه های متعدد و مصرف بی رویه منابع آبی.
استاندار کرمانشاه هم تشکیل 'پلیس آب' را راهکاری مناسب برای برخورد با چاه های غیرمجاز و کنترل مصرف آب در بخش کشاورزی دانست.
