دو رود بزرگ و تاريخي دجله و فرات كه در سال هاي نه چندان دور، شريان حياتي توسعه و تداوم حيات در كشورهاي تركيه، سوريه، عراق و جنوب غرب ايران بودند، امروزه تحت تأثير توسعه لجام گسيخته اي كه در تركيه با نام پروژه «گاپ» دنبال مي شود، حجم قابل توجهي از منابع آب خود را از دست داده اند تا زندگي ميليون ها انسان و محيط زيست منطقه با چالشي جدي رو به رو شود.
به گزارش «تابناك»؛ كشور تركيه رسما از سال 1975 و در چهارچوب پروژه اي تحت عنوان آناتولي جنوب شرقي «گاپ»، طرح هاي عظيم سد سازي خود را روي سرشاخه هاي دجله و فرات آغاز كرد و با ساخت 22 سد، 19 نيروگاه برق آبي و 13 طرح بزرگ آبياري ضمن بهره برداري بيش از حد مجاز از منابع آب اين دو رود، دوران جديدي را در شكل گيري بحران هاي زيست محيطي در كشورهاي سوريه، عراق و ايران پايه گذاري كرد.
سد «كبان» از جمله نخستين سدهايي بود كه در سال 1975 و با هدف توليد انرژي برق توسط تركيه بر روي مسير رود فرات احداث شد. اين سد در همان زمان سبب شد تا چيزي حدود يك چهارم از حجم آبي كه از طريق رود فرات به كشور سوريه و سپس عراق منتقل مي شد، از بين برود.
اين تازه آغاز ماجرا بود و تركيه در سال 1977 ابعاد ديگري از پروژه بزرگ «گاپ» را در ميان بي توجهي كشورهاي همسايه از جمله ايران رونمايي كرد. تركيه در اين سال، ساخت سدهاي متعدد را در دستور كار خود قرار داد و در اين طرح بلند پروازانه خود تلاش كرد با ايجاد 22 سد ديگر تمام منابع آبي دو رود دجله و فرات را كه در خاك اين كشور در جريان بود، تصاحب كند.
برنامه بلند مدت مقامات تركيه اين بود كه با ذخيره بيش از 30 ميليارد متر مكعب آب سطحي، آب مورد نياز براي 1.7 ميليون هكتار از اراضي كشاورزي جنوب شرقي اين كشور را تأمين كنند و با احداث ده ها نيروگاه برقابي انرژي كافي براي توسعه اين منطقه در ابعاد ديگر از جمله گردشگري را نيز فراهم كنند.
هرچند دولت وقت تركيه در سال 1980 پذيرفت با رهاسازي دبي 500 مترمكعب بر ثانيه از آب دجله و فرات حداقل حقابه ممكن براي كشورهاي سوريه و عراق را فراهم كند، در سال هاي بعد، عملاً اين اتفاق نيفتاد و اين كشور بار ديگر به توسعه طرح هاي آبي خود اقدام كرد.
در اهداف اوليه طرح «گاپ» ذخيره 30 ميليارد مترمكعب آب از طريق 22 سد مورد اشاره قرار گرفته بود؛ اما تركيه در سال 1992 با ساخت سدي تحت عنوان «آتاتورك» كه به تنهايي قابليت ذخيره بيش از 30 ميليارد متر مكعب آب (بيش از تمام سدهاي فعلي ايران) را داشت، ابعاد جديدي از برنامه هاي خطرناك خود را براي مناطق پايين دست رونمايي كرد.
سد «آتاتورك» در مسيري پس از سد «كبان» در مرز جنوب شرقي تركيه قرار دارد و امروزه به عنوان بزرگ ترين سد خاورميانه و نهمين سد بزرگ جهان از آن ياد مي شود.
افزون بر آنچه آمد، سدهاي «كاراكايا 1978»، سد «بيرجيك 2001» و سد «كاراكاميش 1996» از ديگر سدهاي غول پيكيري بودند كه تا سال 2001 توسط دولت تركيه ساخته شدند و آرام آرام اراضي كشاوزي و طبيعت كشورهاي سوريه، عراق و جنوب غرب ايران را از آن سرسبزي و پويايي تاريخي به بياباني بي آب و علف نزديك كرد.
همه سدها و طرح هايي كه از آنها نام برده شد و تا سال 2005 نهايي شده بودند، نتوانست عطش مقامات سياسي تركيه را نسبت به منابع آبي موجود در اين كشور كه بر اساس قوانين بين المللي از جمله «كنوانسيون حقوق استفاده هاي غير كشتيراني از آبراهه هاي بين المللي 1997 سازمان ملل» حقابه اراضي پايين دست و كشورهاي همسايه بود، سيراب كند.
مقامات ترك در سال 2006 و در قالب همان پروژه «آناتولي جنوب شرقي، گاپ»، ساخت سد «ايليسو» را در دستور كار خود قرار دادند؛ سدي كه كارشناسان مي گويند، بيش از 500 هزار هكتار از اراضي كشاورزي را تنها در كشور عراق با چالش رو به رو خواهد كرد.
اين سد كه گفته مي شود، عمليات ساخت آن تا سال 2019 ادامه خواهد داشت ديگر آبي براي كشورهاي جنوبي باقي نخواهد گذاشت و به تنهايي منابع كنوني آب در كشور عراق را كه البته بسيار كمتر از دهه هاي گذشته است، تا يك سوم ديگر كاهش خواهد داد.
پایگاه خبری «developmentnow»در این باره در سال 2012 نوشت: در حالی که بسیاری از کشورهای اروپایی به دلیل خسارات سنگین این طرح بر محیط زیست، کشاورزی و حیات انسانی در شهر و روستاهای عراق با احداث آن مخالف هستند، برخی کشورهای خاورمیانه که عراق آنها را دوست و برادر خود می داند، در حال حمایت از ترکیه برای تکمیل این سد خانمان برانداز هستند.
این پایگاه خبری در همان سال از قول «دکتر اعظم الواش» مدیر محیط زیست وقت عراق افزود: سد ایلیسو در نهایت منجر خواهد شد تا زمین های کشاورزی در عراق خشک شوند، بسیاری از کشاورزان و دامداران از گرسنگی بمیرند و تمدن چند هزار ساله عراق در میان رودان نابود شود.
اكنون كه بيش از 90 درصد طرح گاپ و پروژه هاي عمراني زير مجموعه آن در جنوب شرق تركيه به پايان رسيده، فرصت اين است كه مروري بر پيامدهاي اين اقدام بر كشورهاي سوريه، عراق و ايران شود.
مجموعه سدها، نيروگاه ها و اراضي جديد كشاورزي كه در دهه هاي گذشته در جنوب شرق تركيه ساخته شد، شرایطی را ایجاد كرد که در کشور عراق و سوريه، درگیری‌های قومی و قبیله ای بر سر آب شکل بگيرد، فرایند بیابان زایی در اين كشورها افزایش یابد و بيش از 900 هزار هکتار مزارع کشاورزی قابلیت کشت از بين برود. نتیجه این رخداد انسانی شکل‌گیری ریزگردهایی بود که به وسیله بادهای مديترانه اي به سمت ایران منتقل و سال به سال نيز بر حجم آن افزوده مي شود.
ناگفته پیداست که تشدید فرایندهای مخرب زیست‌محیطی در کشور عراق با وجود تجربه یک دوره طولانی شیوع ریزگردهای عراقی که حیات انسانی در مناطق غرب و جنوب غرب ایران را با مشکل مواجه کرده بود، تا چه حد می‌تواند در افزایش خطر ریزگردها و تخریب محیط زیست ایران به ويژه جنوب غرب ايران و استان خوزستان موثر باشد.
اکنون جنوب غرب آسیا و به ویژه غرب و جنوب غرب ایران در شرایطی است که با احداث ده ها سدي كه بر روی رودهاي دجله و فرات ساخته شد، باید در آینده نزدیک بر اثر حوادثی نظیر شیوع ریزگردها، شاهد افزایش هرچه بیشتر نا آرامی‌های زیست‌محیطی باشد.
دولت ترکیه با جلوگيري از ورود آب فرات به عراق و در نهایت تالاب هورالعظیم یک فاجعه زیست‌محیطی در جنوب غرب ایران را شکل داد و تالابی که روزگاری محل صید و صیادی اهالی و سیستم طبیعی خنک کننده هوا بود، رفته رفته کارکردهای انسانی خود را از دست داد و به يكي از منابع مهم شيوع ريزگرد در جنوب غرب ايران تبديل شد.
از نكات منفي و مهمي كه در مورد طرح «گاپ» مي توان به آن اشاره كرد، اينكه در اين طرح ها تحت هيچ شرايطي مسائل زيست محيطي به ويژه در كشورهاي پايين دست مورد توجه مقامات سياسي تركيه نبوده است.
ديگر آنكه اين طرح بزرگ با حجم گسترده اي از خسارات كه پديده ريزگردها، خشك شدن تالاب ها و نابودي كشاورزي در عراق، سوريه و جنوب غرب ايران تنها بخشي از آن است، از نظر قوانين بين المللي نقض صريح حقوق بشر است و با قوانين آبي بين المللي از جمله «كنوانسيون حقوق استفاده هاي غير كشتيراني از آبراهه هاي بين المللي 1997 سازمان ملل» در تضاد كامل است.
ابعاد خسارات زيست محيطي اين پروژه آنقدر زياد است كه حتي صداي اعتراض هاي داخلي را نيز در كشور تركيه درآورده و بسياري از محافل دوستدار محيط زيست در اين كشور را بارها به خيابان ها كشانده است.
البته خسارات اين طرح تنها متوجه مردم كشورهاي عراق، سوريه و ايران نيست و در خاك تركيه نيز منجر زير آب رفتن بسياري از آثار باستاني و كوچ اجباري ده ها هزار نفر از مردم از جمله كردهاي تركيه شده است.
به نظر مي رسد، تركيه جدا از اهداف اعلام شده خود در اين طرح بزرگ كه همان توسعه كشاورزي، گردشگري و اقتصادي جنوب شرق تركيه است، اهداف نهفته اي چون فشار بيش از حد بر كردهاي تركيه، تغيير تركيب جمعيتي جنوب شرق تركيه و نيز ايجاد يك دست برتر ژئوپليتيكي براي خود در برابر كشورهاي جنوبي را دنبال مي كند.
هرچند اكنون و در شرايطي كه ريزگردها امان مردم جنوب غرب ايران را بريده است، تالاب هورالعظيم ايران به خشكي گراييده و مسئولان براي احياي آن طرح هاي ديگري مثل آلوده كردن آن را دنبال مي كنند و ديگر براي كسي ابعاد گسترده خسارات طرح هاي بزرگ جنوب شرق تركيه پوشيده نيست، به نظر مي رسد در سال هاي آينده بيش از پيش بايد منتظر بحران بود و با اين روندي كه پيش مي رود، تركيه چالش هاي بيشتري را براي سوريه، عراق و ايران ايجاد خواهد كرد؛ چالش هايي كه پديده ريزگردها شايد تنها بخش كوچكي از آن باشد.
شما عجب در تفسیر های خود منصف هستید،چرا جلوی ابهای خود را با شدت قطع میکنید و توجهی به حقوق مردم پایین دست رود نمیکنید،ولی وقتی نوبت به دیگران میرسد،ناله سر میدهید. 