کلیات

مسافر در فقه اسلامی کسی است که به سبب دور شدن از وطن شرعی، احکام خاصی بر برخی اعمال عبادی او مترتّب می‌شود. در فقه شیعه، به کسی مسافر گفته می‌شود که بخواهد حداقل هشت فرسخ (بین ۴۰ تا ۴۵ کیلومتر) از وطن خود دور شود. بر اساس آیات ۱۸۴ سوره بقره و ۱۰۱ نساء و همچنین روایات، چنین شخصی با شرایطی باید نمازها را شکسته بخواند و روزه نگیرد.

مسافر کیست

در آیه ۱۸۴ سوره بقره «[روزه در] روزهای معدودی [بر شما مقرر شده است‌]. [ولی‌] هر کس از شما بیمار یا در سفر باشد، [به همان شماره‌] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد]،»  و آیه ۱۰۱ نساء «و چون در زمین سفر کردید، اگر بیم داشتید که آنان که کفر ورزیده‌اند به شما آزار برسانند، گناهی بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید»  احکام خاصی را درباره فردی که به سفر رفته است بیان شده است. ۳۱۲ روایت نیز در دو کتاب وسایل الشیعه و مستدرک الوسائل وجود دارد که عهده‌دار احکام این موضوع هستند.

در فقه اسلامی به کسی مسافر گفته می‌شود که شروط ذیل درباره او وجود داشته باشد:

1. حداقل هشت فرسخ (بین ۴۰ تا ۴۵ کیلومتر) از وطن خود دور شده باشد، و یا چهار فرسخ برود و چهار فرسخ برگردد بدون اینکه در بین آن، ده روز جایی بماند.
2. از اول مسافرت قصد هشت فرسخ را داشته باشد.
3. در بین راه از قصد خود برنگردد.
4. نخواهد پیش از رسیدن به هشت فرسخ از وطن خود بگذرد، یا ده روز یا بیشتر در جایی بماند.
5. برای کار حرام سفر نکند.
6. از صحرانشین‌هایی نباشد که در بیابان‌ها گردش می‌کنند.
7. شغل او مسافرت نباشد.

نماز مسافر

• مسافر برای خواندن نماز شکسته باید به حد ترخص برسد.
• اگر مسافر نمازش را پیش از رسیدن به وطن شکسته بخواند، پس از آنکه به وطن رسید لازم نیست دوباره کامل بخواند ولی چنانچه هنوز نماز نخوانده باشد باید آن را کامل بخواند.
• چنانچه نمازی قضا شود، همان‌گونه باید قضای آن خوانده شود، یعنی اگر باید شکسته می‌خوانده لازم است شکسته قضا شود و چنانچه باید کامل می‌خواند، کامل قضا شود.

روزه مسافر

مسافری که باید نمازهای چهار رکعتی را در سفر دو رکعت بخواند، نباید روزه بگیرد و مسافری که نمازش را تمام می‌خواند (مثل کسی که شغلش مسافرت یا سفر او سفر معصیت است) باید در سفر روزه بگیرد.

احکام روزه

• مسافری که باید نمازش را شکسته بخواند، چنانچه قبل از ظهر از شهر خارج شده باشد، بعد از حد ترخص باید روزه‌اش را نیز افطار نماید و بعد از ماه و اتمام سفر آن را قضا کند. اما اگر مسافری در ماه رمضان، بعد از ظهر سفرش را آغاز نماید، دیگر نمی‌تواند افطار کند، بلکه باید آن روز را همچنان روزه باشد.
• اگر مسافری قبل از ظهر به وطن یا محلی که می‌خواهد ده روز در آنجا بماند رسید، باید آن روز را روزه بگیرد، البته اگر قبل از آن عملی که روزه را باطل می‌کند انجام نداده باشد. اما اگر قبل از رسیدن به مقصد، کاری که روزه را باطل می‌کند (از قبیل خوردن و آشامیدن و غیره) انجام داده باشد، دیگر نمی‌تواند آن روز را روزه بگیرد، بلکه باید بعد از ماه رمضان، آن را قضا نماید.
• مسافرت در ماه رمضان اشکال ندارد، ولی اگر برای فرار از روزه باشد، مکروه است.
• اگر نذر کند روزه بگیرد و روز آن را معین نکند، نمی‌تواند آن را در سفر بجا آورد ولی چنانچه نذر کند که روز معینی را در سفر روزه بگیرد، باید آن را در سفر بجا آورد و نیز اگر نذر کند روز معینی را چه مسافر باشد یا نباشد روزه بگیرد، باید آن روز را اگرچه مسافر باشد روزه بگیرد.
• مسافر می‌تواند برای خواستن حاجت، سه روز در مدینه روزه مستحبی بگیرد.
• کسی که نمی‌داند روزه مسافر باطل است، اگر در سفر روزه بگیرد و در بین روز مساله را بفهمد، روزهاش باطل می‌شود و اگر تا مغرب نفهمد، روزه‌اش صحیح است.
• اگر فراموش کند که مسافر است یا فراموش کند که روزه مسافر باطل است و در سفر روزه بگیرد، روزه او باطل است.
• اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش یا به جایی که می‌خواهد ده روز در آن جا بماند، برسد، نباید آن روز را روزه بگیرد.
• مکروه است که مسافر و کسی که از روزه گرفتن عذر دارد، در روز ماه رمضان در خوردن و آشامیدن کاملا خود را سیر کند.

دیدگاه اهل سنت

اکثر علمای اهل سنت، معتقدند از آیه شریفه «ایاماً معدودات فَمن کانَ منکم مریضاً اَوْ عَلی سفر فَعِدةٌ مِنْ اَیام اُخَر و علی الّذین یطیقونَه فِدْیةٌ طَعامُ مسکین فمن تطوَّعَ خیراً فهو خیرٌ لَهُ، و اَنْ تَصُوموا خیرٌ لَکُمْ ان کنتم تَعْمَلُون» استفاده می‌شود که مریض و مسافر مجاز به افطار و شکسته خواندن نماز هستند و حکم آن‌ها تخییر است نه الزام.

شیعیان معتقدند از جمله «فَعِدّةٌ مِنْ اَیامٍ اُخَر»، لزوم افطار در سفر، و قضای روزه در وقتی دیگر فهمیده می‌شود، آیه می‌فرماید: کسی که مریض یا مسافر است، چند روز دیگر (غیر از ماه رمضان) را روزه بگیرد. بر اساس روایات اهل بیت(ع) و جمعی از اصحاب پیامبر(ص) مانند عبدالرحمن بن عوف، عمر بن خطاب، عبدالله بن عمر، ابوهریره و عروة بن زبیر روزه در سفر حرام است. «فَلَیسَ عَلیکُم جُناحٌ» در آیه ۱۰۱ سوره نساء، مانند «فَلا جُناحَ عَلَیهِ» آیه ۱۵۸ سوره بقره معنای وجوب شکسته خواندن نماز را می‌رساند، نه جواز.

• در مورد ماه رمضان در ویکی تابناک بیشتر بخوانید