صندوق‌های بازنشستگی در ایران مشکلات مالی عمیقی دارند که این صندوق‌ها را به دولت وابسته و استقلال آن را خدشه دار کرده است. این مشکلات مالی از کجا ریشه می‌گیرد؟
اصل ۲۹ قانون اساسی، بازنشستگی و تأمین اجتماعی را به رسمیت شناخته است و از آن به عنوان حقی برای مردم و تکلیفی برای دولت یاد می‌کند. در ایران صندوق‌های بازنشستگی متعددی به عنوان بیمه گر اجتماعی فعالیت می‌کنند و شاغلان دولتی را تحت پوشش دارند. سازمان تأمین اجتماعی، صندوق بازنشستگی کشوری و سازمان بازنشستگی نیرو‌های مسلح از جمله مهم‌ترین صندوق‌های بازنشستگی در ایران است. بر اساس قانون این صندوق‌ها باید از همه ظرفیت‌های انسانی و فناوری موجود برای پوشش حقوق و مزایا و خدمات رسانی فرهنگی و رفاهی به بازنشستگان استفاده کنند. اما چه چالش‌هایی در مسیر خدمات رسانی برای صندوق‌های بازنشستگی ایرانی وجود دارد؟ چرا صندوق‌های بازنشستگی ایران با مشکلات مالی دست و پنجه نرم می‌کنند؟
روش پرداخت جاری
صندوق‌های بازنشستگی کشور از ساده‌ترین نظام عملیاتی بازنشستگی استفاده می‌کنند. این نظام عملیاتی موسوم به PAYG است و به معنای دریافت بیمه از مشترکان شاغل و پرداخت این وجوه جمع‌آوری‌شده به بیمه‌گزاران بازنشسته، ازکارافتاده و بازمانده است. این نظام به توازن درآمد و هزینه یا سیستم بدون ذخیره معروف است. اتکای صندوق‌های بازنشستگی کشوری به این نظام عملیاتی در کنار دیگر عوامل باعث شده بیشتر صندوق‌ها با مشکلات مالی روبه‌رو شوند. در روش PAYG که روش پرداخت جاری هم نامیده می‌شود، صندوق‌ها در کوتاه‌مدت در تعادل مالی قرار می‌گیرند، اما این روش در بلندمدت برای مدیریت درآمد‌ها و هزینه‌های صندوق مناسب نیست مگر آنکه کارشناسی درآمد‌ها و هزینه‌های آتی در آن لحاظ شود. درواقع در این روش، تعادل به‌طور سالانه برقرار می‌شود و خبری از انباشت ذخایر نیست.
زود بازنشسته می‌شویم
غیر از روش‌های مدیریت منابع و مصارف عوامل دیگری هم به ناکارآمدی صندوق‌های بازنشستگی در کشور دامن زده است. ازجمله این عوامل پایین بودن سن بازنشستگی است. در ایران، سن بازنشستگی نسبت به بیشتر کشور‌ها پایین است، ضمن آنکه نسبت آن هم با امید به زندگی تناسبی ندارد؛ بنابراین مستخدمان پس از یک دوره کاری، مدت‌زمان طولانی از مزایای صندوق بازنشستگی بهره‌مند می‌شوند و همین زمینه افزایش بار مالی و کاهش توان ایفای تعهدات صندوق را فراهم می‌کند. برای مثال زمانی در کشور امید به زندگی ۵۴ سال و سن بازنشستگی برای مردان ۶۰ و برای زنان ۵۵ سال در نظر گرفته شد. امروز که امید به زندگی به ۷۵ سال در سال ۹۵ رسیده، سن بازنشستگی هم چنان مثل گذشته است.
کمتر متولد می‌شویم، کمتر می‌میریم
انتقال جمعیتی به حالتی می‌گویند که در آن، نرخ‌های بالای باروری و مرگ میر به نرخ‌های پایین‌تر تولد و مرگ‌ومیر منتقل می‌شود. این پدیده خود از عوامل مشکل‌زایی برای صندوق‌های بازنشستگی است. بر اساس تئوری انتقال جمعیتی، ایران در مرحله سوم و چهارم از مراحل انتقال جمعیتی قرار دارد و بنابراین، با توجه به اینکه عموم صندوق‌های بازنشستگی در ایران از نوع مزایای معین به شمار می‌روند، انتقال جمعیتی در کشور به معنای افزایش تعهدات بازنشستگی به علت افزایش سن مستمری‌بگیران، و کاهش منابع آن‌ها به دلیل کاهش نرخ باروری و کاهش تعداد شاغلان است.
نرخ جایگزین نامناسب است
نرخ جایگزینی به نسبت مستمری بازنشستگان به آخرین حقوق دریافتی آن‌ها در زمان اشتغال می‌گویند. بررسی‌ها نشان می‌دهد ایران یکی از بالاترین نرخ‌های جایگزین را تا سال ۹۶ داشته است. این نرخ در سازمان تأمین اجتماعی ۸۵ درصد آخرین دستمزد و در صندوق بازنشستگی کشوری برابر با ۸۷ درصد در سال ۹۳ بوده است. این رقم در صندوق بازنشستگی نیروی‌های مسلح به بیش از ۹۰ درصد می‌رسد. این در حالی است که نرخ جایگزینی در کشور‌های پیشرو در نظام بازنشستگی مثل سوئیس، ۴۰ تا ۵۰ درصد است.
کدام سرمایه‌گذاری؟
بیشتر صندوق‌های بازنشستگی در ایران فرصت سرمایه‌گذاری مناسب را ازدست‌داده‌اند. بیشتر سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده بازدهی مناسب را نداشته و معمولاً شرکت‌های ناکارآمد یا ورشکسته دولتی در ازای بدهی دولت به این صندوق‌ها واگذار شده است. بازده سرمایه‌گذاری این صندوق‌ها در خوش‌بینانه‌ترین حالت تنها بخش کمی از تعهدات بلندمدت صندوق را پوشش می‌دهد و خطر ورشکستگی را برای صندوق‌ها بیشتر کرده است.
با توجه به این عوامل بیشتر صندوق‌های بازنشستگی در ایران با مشکل کسری مالی روبه‌رو شده‌اند و کمک‌های قابل‌توجهی از دولت برای عمل به تعهدات خود دریافت می‌کنند. این مسئله بر استقلال صندوق‌ها هم اثر گذاشته است.
منبع: اتاق بازرگانی تهران
