در بررسی مفهوم جامعه به اصطلاحاتی چون حرکات جمعیت برمی‌خوریم. حرکات جمعیت را می‌توان به دو صورت جداگانه تقسیم کرد: نخست، حرکات طبیعی یا زمانی؛ دوم، حرکات جغرافیایی یا مکانی؛ مهاجرت (داخلی یا خارجی) صرف‌نظر از اثرات مثبت خود در شرایط خاص، با توجه به مشکلات فرهنگی و اقتصادی که به همراه دارد، زمینه‌ساز اختلالات رفتاری و هنجاری است؛ افزایش تراکم جمعیت می‌تواند آسیب‌های زیست‌محیطی ایجاد کند. میان میزان تراکم جمعیتی خلاف‌کاران و گرایش به ارتکاب جرم رابطه وجود دارد. جرم دارای اثرات منفی قابل توجهی روی باروری است و اعدام می‌تواند باعث کاهش محلی جرایم جدی و خشونت‌آمیز (قتل، تجاوز و حمله با اسلحه) شود.
به گزارش «تابناک»؛ یکی از مباحث عمده در جمعیت‌شناسی، حرکات جمعیت است؛ یعنی تغییرات و دگرگونی‌هایی که در یک جمعیت در طول زمان و در نتیجه افزایش یا کاهش در سه پدیده باروری، مرگ و میر و مهاجرت به وقوع می‌پیوندد. این مقوله از نظر علم جامعه‌شناسی، جغرافیا و جرم‌شناسی بسیار بااهمیت است.
امید به زندگی را می‌توان متوسط سال‌هایی که انتظار می‌رود یک فرد در یک کشور به آن عمر برسد تعریف کرد. شاخص این مهم تحت تأثیر عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و … است و از آن به عنوان نمایشگر اصلی سلامت یک جامعه یاد می‌شود. افزایش درآمد سرانه، درصد باسوادی، درصد جمعیت شهرنشین و بهبود نحوه تغذیه تأثیر مثبتی بر سلامتی خواهد داشت که در این بین، بیشترین تأثیر مثبت بر سلامتی مربوط به اشتغال است. شواهد تجربی نشان می‌دهد که بین بیکاری و آسیب‌های اجتماعی رابطه مستقیمی وجود دارد. همچنین آثار تخریبی پدیده بیکاری بسیار زیان‌بارتر از تورم است و قطع سیاست‌های ضدبیکاری نسبت به سیاست‌های ضد تورمی در صورتی که اجرای هم‌زمان آن‌ها ممکن نباشد، در اولویت قرار دارد. در این نوشتار، عوامل جمعیت‌شناختی مؤثر در ارتکاب جرم مورد بررسی قرار می‌گیرد.
۱ـ طلاق
روانشناسان و جامعه‌شناسان بر این عقیده‌اند که خانواده ناهماهنگ، مغشوش و از هم پاشیده در هدایت افراد به سوی ناسازگاری و انحراف مؤثر است. شخصیت طفل آینه تمام‌نمای روش تربیتی والدین است؛ بنابراین وجود والدین تنها از نقطه نظر فیزیکی ضروری نیست بلکه از بعد معنوی و فعال آن‌ها برای انجام رسالت عاطفی، تربیتی و انسان‌ساز نیز مورد نظر است که نتیجه آن کاهش نرخ جرم خواهد بود.
۲ـ ولادت و باروری
باروری واقعی یا بالقوه، ظرفیت فیزیولوژیکی فرزندآوری و باروری عملی یا بالفعل، قدرت و میزان مشاهده شده فرزندآوری است. باروری عملی از باروری واقعی کمتر بوده و در نهایت برابر آن است؛ چرا که عوامل متعددی در آن دخالت دارند. باروری افتراقی تفاوت‌های باروری در گروه‌های مختلف جمعیتی را مورد مطالعه قرار می‌دهد. تحلیل باروری حسب گروه‌های اجتماعی، سن، شغل، مذهب، میزان تحصیلات زوجین، سکونت‌گاه (شهری یا روستایی) و ویژگی‌های اجتماعی فرهنگی می‌تواند تغییرات میزان باروری و برنامه‌ریزی تنظیم خانواده را به دنبال داشته باشد.
در مباحث باروری دو الگوی متمایز به شرح زیر قابل مطالعه است.
نخست، الگوی باروری طبیعی: این الگو مختص جوامعی است که در آن‌ها تلاشی برای کنترل باروری صورت نمی‌گیرد و از آن جهت که قوانین زیستی و طبیعی از نظر بیماری، قحطی، جنگ و … میزان باروری زنان را محدود می‌کند، به این نوع باروری، الگوی طبیعی نام داده‌اند. در این حالت، تفاوت‌های موجود میان سطح باروری جمعیت‌های مختلف عمدتاً از تفاوت در خصوصیات زیستی آن‌ها نشأت می‌گیرد.
دوم، الگوی باروری مالتوسی: توماس رابرت مالتوس اقتصاددان انگلیسی معتقد بود که جمعیت روی زمین به نسبت تصاعد هندسی زیاد می‌شود و ممکن است هر بیست و پنج سال دو برابر شود؛ در صورتی که زمین موادغذایی را در بهترین شرایط به نسبت تصاعد عددی در اختیار بشر می‌گذارد. از این رو افزایش سرسام‌آور جمعیت موجب قحطی و گرسنگی خواهد شد.
طبق آمار سازمان ملل متحد جمعیت بسیاری از مناطق توسعه یافته جهان تا اواسط قرن بیست و یکم، سالانه یک میلیون تن کاهش خواهد یافت و بیشترین میزان رشد جمعیتی خود را در زیر گروه جمعیتی سالمندان تجربه خواهند کرد. این کشور‌ها در پی سالمند شدن جمعیت با مسائلی از قبیل پیامد‌های اقتصادی (کمبود نیروی کار)، اجتماعی (فشار بر نظام رفاهی، تأمین اجتماعی و سیستم مراقبت‌های بهداشتی) و سیاسی (ضعف در امنیت ملی) مواجه خواهند بود. به همین دلیل، کشور‌هایی مانند ایالات متحده و استرالیا با وجود کاهش میزان زاد و ولد، رشد جمعیت خود را با فراهم کردن زمینه پذیرش مهاجر از سایر کشور‌ها متعادل و با اتخاذ سیاست‌های خاص، نیروی کار تحصیل کرده و نخبه سایر کشور‌ها را با هزینه کمی جذب می‌کنند.
همبستگی بین تولید نسل خارج از ازدواج و جنایات حاصل از آن با گذشت زمان افزایش یافته و این‌گونه استدلال شده که این اثرات ممکن است به دلیل تغییر در کیفیت رابطه و جدال والدین حاصل از باروری خارج از ازدواج باشد، به ویژه، هنگامی که والدین نامشروع صاحب فرزند شده‌اند، از نظر تعهدات زناشویی با مشکلات زیادتری مواجه می‌شوند که برای آن‌ها مشکلات اجتماعی و هنجارشکنی‌های بعدی را در جامعه به وجود می‌آورد.
جرم دارای اثرات منفی قابل توجهی روی باروری است، نتایج تخمین زده شده دیگر متغیر‌های کنترل نشان داد که عوامل اقتصادی هنوز تعیین‌کننده اصلی باروری‌اند.
۳ـ تراکم جمعیت
شواهد نشان می‌دهد که جمعیت ایران توزیعی نامتعادل دارد و در توزیع مکانی آن، عوامل محیطی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نقش مهمی دارند؛ بدین‌گونه که شمار جمعیت ایران از غرب به شرق و از شمال به جنوب روند کاهنده دارد که این نحوه پراکنش ناشی از عوامل محیطی (توپوگرافی، بارندگی، خاک حاصلخیز و منابع آب و مانند آن)، عوامل اقتصادی (فرصت اشتغال، درآمد‌های اشتغال)، عوامل سیاسی (سیاست‌گذاری دولتی، سرمایه‌گذاری‌های دولت)، عوامل اجتماعی (مهاجرت، پیوند‌های خویشاوندی، جاذبه‌های مذهبی) و ... است. این نحوه پراکنش جمعیت می‌تواند پیامد‌ها و اثرات مختلفی را در پی داشته و موجب بالا رفتن تراکم جمعیت در برخی مناطق مانند تهران، گیلان و مازندران شود که نتیجه آن، افزایش بهره‌برداری از منابع و آسیب‌های زیست‌محیطی است.
امروزه با گسترش شهرنشینی و افزایش رفتار‌های ناهنجار اجتماعی شهری به ویژه جرایم، احساس امنیت در شهروندان که یکی از مهم‌ترین شاخص‌های کیفیت فضا به شمار می‌رود، به‌طور قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته است. همچنین بین تراکم جمعیت در محدوده‌ای خاص و نرخ وقوع بزهکاری رابطه مستقیم وجود دارد، به‌گونه‌ای که با افزایش میزان تراکم جمعیت در منطقه، میزان وقوع وقایع مجرمانه نیز افزایش می‌یابد.
نقش توسعه فیزیکی شهر بر کاهش انواع جرایم در زمینه جرایم شهری، موضوع مهمی است که در قالب نظریه‌های نوین شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری بدان اشاره می‌شود. شاخص‌های جرایم شهری عبارت‌اند از وقوع قتل، نزاع فردی و جمعی، انواع سرقت، مفاسد اجتماعی، جعل اسناد مالکیت، کلاهبرداری، شاخص‌های عمودسازی هم عبارت بودند از تعداد ساختمان‌های بلندمرتبه آپارتمان‌ها و تراکم ساختمانی. نتایج روابط آماری به دست آمده بیان‌گر این مطلب است که بین این دو نوع از شاخص‌ها رابطه معناداری وجود دارد؛ چنانکه سراسر مناطق جرم‌خیز شهر تهران منطبق بر مناطق عمودسازی شده شهر است و ضرایب همبستگی به دست آمده و خط رگرسیون کشیده شده نیز این نکته را کاملاً تأیید می‌کند؛ بنابراین در زمینه امنیت شهری، تنها نباید به پلیس و نقش آن در ایجاد امنیت توجه کرد، بلکه باید عوامل تأثیرگذار بر میزان جرایم و ارائه راهکار‌هایی برای کاستن از جرم با استفاده از طراحی محیطی و نوع مساکن نیز مورد توجه قرار گیرد تا بتوان از وقوع جرم در محیط‌های شهری پیشگیری کرد. نتایج تحقیقی نشان‌گر رابطه مثبت بین متغیر جمعیت و آلودگی محیط‌زیست بود.
تعریف عملیاتی تراکم جمعیتی خلاف‌کاران را با این موارد می‌سنجند؛
۱ـ وجود و تعداد افراد سابقه‌دار در محل؛
۲ـ وجود و تعداد افراد معتاد در محل؛
۳ـ وجود و تعداد افراد شرور و مزاحم در محل؛
۴ـ وجود و بروز مفاسد اجتماعی ـ اخلاقی و روابط نامشروع در محل؛
۵ـ خرید و فروش موادمخدر در محل؛
۶ـ داشتن دوستان و هم‌محلی خلاف‌کار.
جرایم معمول در غالب شهر‌های جهان تهدیدی جدی برای حیات، تمامیت فردی و دارایی انسان‌هاست. وقوع بیش از حد این جرایم در محیط‌های شهری با اصول مسلم نظم اجتماعی در تعارض است و ضایعات سنگین سختی و رنج انسان‌ها، به هدر رفتن منابع اقتصادی، سرخوردگی شهروندان و وخامت کلی در کیفیت زندگی را در پی دارد.
در پنجاه سال اخیر، افزایش شهرنشینی، حرکت جمعیت به سمت سالمندی و افزایش متوسط سن ازدواج زنان، تأثیر مثبت و معناداری بر شاخص کل برابری جنسیتی داشته است. شهرنشینی در کنار ایجاد تخصص‌گرایی بالا در نظام‌های اقتصادی اجتماعی و نیز تحول در مجموعه خدمات عمومی و نیاز به مهارت‌ها، تحصیلات و آموزش و رشد نهاد‌های مدنی شناخته می‌شود و همین پیچیدگی‌های اجتماعی می‌تواند ارتباط بین شهرنشینی و افزایش سطح برابری جنسیتی را توضیح دهد.
جغرافیای جنایی امروزه تا حدی زیر سؤال رفته است، زیرا فناوری‌های جدید و تحولات بشری به انسان امکان داده تا اندازه‌ای در این محیط دست‌کاری کند.
*امین گل‌محمدی، دادیار دادسرای عمومی و انقلاب شهرستان فومن
