یکی از مهم‌ترین عقودی که اکثر افراد جامعه ما در دوران زندگی خود ممکن است با آن رو‌به‌رو شوند، عقد نکاح یا همان ازدواج کردن است. عقد نکاح علاوه بر آثار روحی و عاطفی که برای زن و مرد دارد، دارای آثار مهمی از لحاظ حقوقی هم هست؛ آثاری که ازدواج‌کردن زن و مرد به لحاظ حقوقی و قانونی برای هر دو نفر آن‌ها به همراه دارد، بسیار مهم و مؤثر در آینده آنهاست. پس باید قبل از ازدواج درخصوص شروط ضمن عقد و آثار آن دقت ویژه‌ای کرد تا بعد‌ها مشکلات حقوقی گریبانگیر مردم نشود.
به گزارش «تابناک» در چند دهه قبل، افراد نسبت به شروط ضمن عقد نکاح اهمیت زیادی نمی‌دادند، اما امروزه و در حال حاضر اکثر ازدواج‌هایی که رخ می‌دهد، بحث شروط ضمن عقد بسیار جدی بین زوجین و خانواده‌های آن‌ها مطرح می‌شود. علت هم این است که از مشکلات و حاشیه‌های زندگی مشترک جلوگیری شود.
شروطی که بی‌ربط نباشد
خیلی از افراد جامعه فکر می‌کنند وقتی حرف از شروط ضمن عقد می‌شود، یعنی حق و حقوق برای یک طرف بیش از طرف دیگر شکل می‌گیرد. مثلاً خانم‌ها نسبت به آقایان حقوق بیشتری دارا شوند، اما قرار نیست که مرد یا زن نسبت به دیگری حق اضافه‌تری داشته باشد.
در ماده ۱۱۱۹ قانون مدنی قانونگذار ما به صراحت بیان می‌کند: طرفین عقد ازدواج می‌توانند هر شرطی که مخالف با مقتضای عقد مزبور نباشد در ضمن عقد ازدواج قرار دهند. مثل اینکه شرط شود هرگاه شوهر زن دیگر بگیرد یا در مدت معینی غایب شود یا ترک انفاق نماید یا بر علیه حیات زن سوءقصد یا سوءرفتاری نماید که زندگانی آن‌ها با یکدیگر غیرقابل تحمل شود، زن وکیل باشد که پس از اثبات تحقق شرط در محکمه و صدور حکم نهایی خود را مطلقه سازد.
بهتر است زوج‌های جوان در کمال ادب و احترام به هم سعی کنند قبل از ازدواج حقوق مساوی برای خود تعیین و پس از آن فقط زندگی کنند و از مسائل حاشیه‌ای مثل: مهریه‌های سنگین، مراسم تجملاتی، مقایسه‌کردن زندگی، چشم و هم چشمی و... جداً خودداری کنند.
شش شرط ضمن عقد مهم که در عرف جامعه ما بین خانواده‌ها و زوجین مورد بحث و گفتگو قرار می‌گیرد عبارتند از:
۱- شرط وکالت در طلاق: در عرف جامعه ما اکثراً افراد می‌گویند زن حق طلاق را از مرد گرفته است. در صورتی که این حق طلاق در علم حقوق به این معناست که مرد وکالت را در طلاق به زن داده است که زن هر موقع بخواهد، بتواند از شوهرش جدا شود. البته دادن وکالت در طلاق به زن به این معنا نیست که مرد دیگر حق ندارد همسرش را طلاق بدهد، چون این حق را نمی‌توان از مرد ساقط کرد. وکالت در طلاق معمولاً به صورت بلاعزل به زوجه داده می‌شود و این وکالت را باید در دفاتر اسناد رسمی تنظیم کرد تا به صورت یک سند رسمی اعتبار داشته باشد.
۲- شرط حق تحصیل برای زن: در این شرط معمولاً زوج، زوجه خود را در ادامه تحصیل تا هر مقطعی و در هر کجا و هر زمان که خود زوجه بخواهد و لازم بداند مخیر می‌سازد و زوج مانع ادامه تحصیل زوجه نمی‌شود.
۳-شرط حق اشتغال برای زن: قانونگذار ما در ماده ۱۱۱۷ قانون مدنی به صراحت می‌گوید: شوهر می‌تواند زن خود را از حرفه یا صنعتی که منافی مصالح خانوادگی یا حیثیات خود یا زن باشد، منع کند. برای تشخیص اینکه شغل زن منافی با مصالح خانواده هست یا نه، این تشخیص فقط با دادگاه است و شوهر نمی‌تواند صرفاً نظر شخصی خود را ملاک عمل قرار بدهد و زن را از شغلی که دارد، منع کند. البته شغل زن باید با حیثیت شوهر و شغل شوهر هم با حیثیت زن همخوانی داشته باشد. در شرط حق اشتغال به زبان ساده زوج، زوجه خود را در اشتغال به هر شغلی که تمایل داشته باشد و در هر کجا که شرایط ایجاب کند، آزاد می‌گذارد و این اجازه را می‌دهد که همسرش کار کند و مانع از اشتغال یا تحصیل زوجه خود نمی‌شود.
۴- شرط حق خروج از کشور برای زن: مطابق با قوانین موجود در کشور اگر دختری ازدواج کند برای خروج از کشور نیاز به اجازه کتبی از شوهرش دارد، این شرط یعنی اینکه زوج به زوجه خود وکالت بلاعزل می‌دهد با همه اختیارات قانونی بدون اجازه مجدد از شوهر، از کشور برای مدتی که خودش مناسب می‌داند، خارج شود.
۵- شرط حق تعیین مسکن برای زن: از آنجا که مطابق با ماده ۱۰۰۵ قانون مدنی، زن برای سکونت تابع محلی است که شوهرش در آنجا سکونت دارد. این شرط می‌تواند زن را مختار سازد تا در تعیین مسکن مورد نظر خود که ممکن است همان محل سکونت قبل از ازدواج باشد یا هر شهر دیگری که زن بخواهد، حق انتخاب داشته باشد و مرد مانع این سکونت نشود.
۶- شرط حق تنصیف اموال و دارایی‌ها: این شرط هم همانند شرط وکالت در طلاق بسیار زیاد مورد توجه خانم‌هاست؛ معنی این شرط این است تمامی اموالی که زوجین پس از ازدواج به دست آورده‌اند و به شرط اینکه در هنگام طلاق موجود باشد و طلاق هم به درخواست مرد باشد، اموال‌شان بین زوج و زوجه نصف شود. به زبان ساده‌تر حق تنصیف دارایی‌ها یعنی زوج متعهد می‌شود که در هنگام طلاق از طرف مرد نیمی از دارایی‌های موجود خود را اعم از اموال منقول یا غیرمنقول که طی مدت ازدواج و زندگی مشترک با هم به دست آورده‌اند، به زوجه خود منتقل کند.
البته این شرط را می‌توان به صورت دو طرفه بین زن و مرد تنظیم کرد، یعنی هر کدام از طرفین در هنگام طلاق نصف اموال طرف مقابل را تملک کند؛ اما نکته حقوقی مهمی که باید گفت، این است که در این خصوص اموالی که از طریق ارث به زن و مرد می‌رسد شامل تنصیف دارایی‌ها نمی‌شود.
آثار حقوقی شروط ضمن عقد
دختران و پسران باید آگاه باشند که در تعیین شروط ضمن عقد ازدواج باید دقت زیادی کرد، چراکه این شرط‌ها دارای آثار حقوقی سنگینی است. ضمن اینکه این شروط ضمن عقد زمانی معتبر و قابل پیگیری است که در دفاتر اسناد رسمی به صورت سند رسمی (محضری) به امضای زن و مرد رسیده باشد.
البته الزامی وجود ندارد که شروط ضمن عقد ازدواج حتماً قبل از ازدواج مشخص بشود، بلکه زوجین می‌توانند یک ساعت پس از عقد یا ۵۰ سال پس از عقد یا هر موقع دیگری که بخواهند این شروط را در دفاتر اسناد رسمی ثبت کنند. حتی زوجین می‌توانند به شروط قبلی شرط جدیدی اضافه کرده یا شروط قبلی را فسخ کنند.
از نظر علم حقوق همین که نکاح بین دختر و پسر واقع شود، حقوق و تکالیفی برای زن و مرد ایجاد می‌شود که به آن آثار نکاح یا همان آثار ازدواج می‌گویند. قانونگذار هم در ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی می‌گوید: همین که نکاح به طور صحت واقع شد روابط زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل همدیگر برقرار می‌شود.
آثار حقوقی نکاح
آثار حقوقی نکاح را می‌توانیم به دو بخش تقسیم کنیم؛ بخش اول دارای جنبه مالی و بخش دوم آثاری است که دارای جنبه غیرمالی است. در قانون و فرهنگ کشور ما زن و شوهر را به حسن معاشرت و رفتار خوب با هم تشویق کرده‌اند و در همین خصوص هم قانونگذار ما در ماده ۱۱۰۳ قانون مدنی بیان می‌کند: زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند. منظور از حسن معاشرت یعنی اینکه زن و مرد با عشق، احترام، ادب و تعهد با هم رفتار کنند و از دروغ، توهین و خیانت دوری کنند، چراکه سوء معاشرت باب طلاق را باز می‌کند. در ماده ۱۱۰۴ قانون مدنی هم قانونگذار به صراحت تأکید می‌کند: زوجین باید در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد خود به یکدیگر معاضدت نمایند.
در کشور ما عرف در اکثر خانواده‌ها این است که دختر و پسر قبل از خواندن صیغه نکاح مدتی نامزد باشند تا با خلق‌و‌خوی هم آشنا شوند. نامزدی یا وعده ازدواج در علم حقوق به زبان ساده، قراردادی است که بین دو نفر به منظور ازدواج در آینده بسته می‌شود و آن را نمی‌توان صرفاً یک تعهد اخلاقی دانست. البته بار‌ها مشاهده شده است بسیاری از این افراد در همان دوران نامزدی و با توجه به شناختی که از یکدیگر پیدا کرده‌اند طرف مقابل را در مقام همسری خود نیافته و نامزدی خود را بر هم می‌زنند.
مطالبه خسارت نداریم
یکی از مهم‌ترین سؤال‌هایی که پس از بهم خوردن دوران نامزدی برای طرفین به وجود می‌آید، تکلیف هدایایی است که در این دوران بین دختر و پسر از طرف خانواده‌ها یا خودشان رد و بدل شده است.
در ماده ۱۰۳۴ و ۱۰۳۵ قانون مدنی قانونگذار بیان می‌کند که وعده‌ازدواج ایجاد علقه‌زوجیت نمی‌کند. اگرچه تمام یا قسمتی از مهریه که بین طرفین برای موقع ازدواج مقرر گردیده، پرداخته شده باشد. بنابراین هر یک از زن و مرد مادام که عقد نکاح جاری نشده می‌تواند از وصلت امتناع کند و طرف دیگر نمی‌تواند به هیچ وجه او را مجبور به ازدواج یا از جهت صرف امتناع از وصلت مطالبه خسارتی بنماید.
سؤال مهم درخصوص بهم خوردن نامزدی این است که اگر نامزدی به هم خورد، می‌توان هدایای داده شده را پس گرفت یا نمی‌توان؟
در ماده ۱۰۳۷ قانون مدنی قانونگذار ما در این خصوص می‌گوید: اگر نامزدی به هر دلیلی به هم خورد برابر قانون هر یک از نامزد‌ها می‌توانند هدایایی را که به طرف دیگر یا ابوین او برای وصلت منظور داده است، مطالبه کنند. اگر هم عین هدایا موجود نباشد مستحق قیمت هدایایی خواهند بود که عادتاً نگاه داشته می‌شود مگر اینکه آن هدایا بدون تقصیر طرف دیگر تلف شده باشد.
در ماده ۱۰۳۸ قانون مدنی نیز قانونگذار تأکید می‌کند که مفاد ماده قبل از حیث رجوع به قیمت در موردی که وصلت در اثر فوت یکی از نامزد‌ها به هم بخورد، قابل اجرا نخواهد بود.
نکته مهمی که در خصوص پس گرفتن هدایا در دوران نامزدی باید به آن اشاره کرد، این است که هدایایی برحسب عرف و عادت مصرف شدنی هستند. مثل: میوه، ادکلن، وسایل آرایشی و... فردی که این هدایا را داده است در صورتی که این هدایای مصرف شدنی موجود نباشد، نمی‌تواند قیمت آن‌ها را از طرف مقابل دریافت کند.
یکسری از این هدایا هم برحسب عرف و عادت قابل نگهداری بوده و مصرف‌شدنی نیستند. مثل: فیلم‌ها، طلاجات، گوشی موبایل، لوازم خانگی و... فردی که این هدایا را داده است اگر عین هدایا موجود باشد، می‌تواند هدایا را پس بگیرد، اما اگر عین هدایا موجود نباشد می‌تواند با فاکتور خریدی که در دست دارد قیمت آن وسایلی را که خریده است، از طرف مقابل مطالبه کند.
امیرحسین صفدری
