چگونه می‌توان مذاکرات در حال شکست احیای برجام را نجات داد؟ / در صورت شکست مذاکرات، ایران چه باید بکند؟

بین الملل تابناک: مذاکرات ایران و قدرت‌های غربی از یازدهم مارس در وین متوقف شده و طرفین دیگر به پایتخت اتریش بازنگشته‌اند. در آن مقطع مقام‌های غربی و ایرانی گفتند که متن توافق عملا کامل شده و تنها برخی تصمیمات سیاسی از سوی تهران و واشنگتن باقی مانده است.

با این حال، این توافق در هفته‌های اخیر همچنان در تعلیق مانده و ایالات متحده حاضر نشده اقدام دونالد ترامپ در خصوص قرار دادن سپاه پاسداران در فهرست سازمان‌های تروریستی را لغو و سپاه را از این لیست خارج کند. این در حالی است که ایران این مساله را یکی از خطوط قرمز خود معرفی کرده است. 

حالا وال استریت ژورنال به نقل از منابع آگاه خود گزارش داده که دیپلمات‌های غربی می‌خواهند این را برای ایران روشن کنند، در صورتی که تهران حاضر نشود توافق کنونی را امضا کند، گفت‌وگوها به پایان خواهد رسید. این تلاش‌ها ۲۳ آوریل و در تماس تلفنی میان وزیر خارجه ایران و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا کلید خورد. دیپلمات‌های غربی می‌گویند آقای مورا در سفر قریب‌الوقوع خود تلاش خواهد کرد ایران را متقاعد کند که متن نهایی توافقنامه احیای برجام را بدون اشاره به خروج سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی را امضا کرده و آن را به مراحل بعد گفت‌وگوها موکول کند و توافق جدید را امضا کند.

وال استریت ژورنال همچنین گزارش کرده که ایران تاکنون پیشنهاد آمریکا مبنی بر خروج سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی به شرطی که ایران از قصد خود را برای انتقام ترور شهید قاسم سلیمانی دست بکشد، رد کرده است. 

پیشتر آنتونی بلنکن، وزیر امور خارجه در کمیته سیاست خارجی سنا گفته بود که تنها راهی که برای خروج سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی خارج شود این است که ایران اقدامات لازم را برای توجیه لغو این مسئله انجام دهد. او همچنین ادامه داده بود که تهران می‌داند این اقدامات چیست و آنها می‌دانند که برای این منظور باید چه اقداماتی انجام دهند. بلینکن البته تاکید کرده بود حتی در صورت خروج سپاه، تحریم‌های گسترده علیه این نهاد باقی خواهد ماند.

در چنین شرایطی امیدها برای رسیدن به توافق میان طرفین بیش از هر زمانی کاهش یافته است. یک مقام پیشین آمریکایی که روی موضوع هسته‌ای ایران کار کرده است به وال استریت ژورنال گفته که ممکن است بن‌بست کنونی در مذاکرات برای ماه‌ها به طول بینجامد، چرا که هیچ یک از طرفین نمی‌خواهند مسئولیت شکست مذاکرات را برعهده بگیرند.

در همین رابطه، تابناک در گفتگو با دکتر حیدرعلی مسعودی عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی و کارشناس مسائل هسته ای به بن بست کنونی در مذاکرات هسته ای و مسیر پیش رو پرداخته است.

تابناک: بن بست کنونی که اکنون در مذاکرات ایجاد شده ناشی از چیست؟

حیدرعلی مسعودی: در این رابطه دو مسئله وجود دارد: یکی بحث مسئولیت شکست است که برعهده کدام یک از طرف ها نهایتا گذاشته خواهد شد و یکی هم بحث راه حل های احتمالی برای خروج از بن بست کنونی است. این دو مسئله البته مرتبط با یکدیگر به حساب می آیند.

وضعیتی که الان در مذاکرات احیای برجام به وجود آمده، یک بن بستی را ایجاد کرده که این بن بست ابتدا به دلیل خواسته های روسیه برای گرفتن تضمین از آمریکا برای معافیت از تحریم های بعد از حمله به اوکراین اتفاق افتاد. اما می توان گفت این عامل اصلی بحران و بن بست فعلی نیست. کما اینکه، همین چند روز پیش آنتونی بلینکن اعلام کرد که روسیه عامل اصلی بن بست در مذاکرات محسوب نمی شود.

این وضعیت بن بست گونه که در مسیر مذاکرات احیای برجام اتفاق افتاده، نیاز به یک تاکتیکی برای خروج از بن بست را فراهم می کند. آنچه بیشتر در سمت کشورهای طرف مذاکره با ایران به ویژه آمریکا و اروپا در حال دنبال شدن است، تاکتیک blame-Game یا بازی سرزنش و مقصر نمایی است که براساس آن طرفین غربی اثر منفی ناشی از شکست مذاکرات را برعهده ایران قرار دهند و از این طریق فشاری بر طرف مقابل برای اینکه نرمشی نشان دهد به وجود آورند تا در نتیجه بن بست شکسته شود.

موضع ایران هم در این فضا و در مقابل این بازی مقصرنمایی و سرزنش تاکید بر ادامه مذاکرات برای رسیدن به خواسته های بحق خود است. به نظر می رسد در این بازی دو طرفه، موضوع اصلی خروج نام سپاه از لیست FTO یا گروه های تروریستی خارجی ایالات متحده آمریکا است. در این رابطه طبیعتا طرفین باید راه حل هایی برای خروج از بن بست دنبال کنند.

تابناک: پلن B طرفین اصلی یعنی ایران و آمریکا برای خروج از این وضعیت چیست؟

حیدرعلی مسعودی: به نظر می رسد پلن B ایران، شامل دو گزینه می شود: یکی تسریع و تشدید برنامه هسته ای و یکی هم محدود نگه داشتن سطح و عمق برنامه هسته ای. این دو گزینه وجود دارد. اما اینکه در این وضعیت، کدام یک از این دو گزینه دنبال می شود، به شخصه نظرم این است که گزینه تسریع و تشدید برنامه هسته ای نشانه های قوی تری را دارد و در این رابطه می توانیم به شواهدی اشاره کنیم. از جمله انتقال سایت ساخت قطعات سانتریفیوژهای پیشرفته ایران از تسای کرج به نطنز است. این نشانه قوی هست مبنی بر اینکه ایران در حال تلاش است تا سطح حفاظتی برنامه هسته ای را بالا ببرد و در حوزه ای که برای کشورهای غربی حساسیت برانگیز است اقداماتی را انجام دهد که فشار را بر آن ها افزایش دهد و نشانه این باشد که ایران اراده جدی برای تسریع و تشدید برنامه هسته ای خود در صورت شکست مذاکرات را دارد.

اما پلن B آمریکا چیست؟ آمریکا نیز دو گزینه در اختیار دارد: یکی امنیتی سازی مجدد برنامه هسته ای ایران است و تلاش کند تمامی موارد مرتبط با پرونده هسته ای ایران را در آژانس مطرح و حساسیت ایجاد کند و در این راستا در برابر ایران دست به ائتلاف سازی بزند و قطعنامه های محکومیت ایران را تصویب کند تا پرونده هسته ای ایران به یک موضوع امنیتی اولویت دار تبدیل شود. به نظر می رسد این گزینه با توجه به وضعیتی که الان در اوکراین وجود دارد و اولویت های راهبردی دیگری که کشورهای اروپایی و آمریکا دارند، شاید یک گزینه به احتمال وقوع کمتر است‌.

گزینه دیگر اینکه، طرفین به ایجاد یک توازن بین مسائل فرابرجامی تن دهند‌. یعنی هم ایران و هم آمریکا، بخشی از خواسته های خود را تعدیل کنند تا فضا برای خروج از بن بست کنونی فراهم شود. اگر بخواهم روی مسئله اصلی دست بگذارم، از نظر آمریکایی ها، خواسته ایران برای خروج سپاه از لیست گروه های تروریستی خارجی آمریکا یک خواسته فرابرجامی است. از نظر ایران این یک خواسته برجامی است. به دلیل اینکه کمپین فشار حداکثری دولت ترامپ تلاش آمریکا برای از بین بردن برجام بوده است. بنابراین مجموعه آن اقداماتی که در قالب کمپین فشار حداکثری سیاستگذاری و عمل شده، تلاشی بود برای نابودی برجام. از این منظر این یک خواسته مرتبط با برجام از دیدگاه ایران است. اما اگر بخواهم راه حل خروج از بن بست کنونی را گمانه زنی کنم، فکر میکنم ایران و آمریکا بایستی بر سر خواسته های خود(چه خواسته های برجامی یا فرابرجامی) یک بده بستانی را انجام دهند. آمریکایی ها یک سری خواسته هایی دارند که فرابرجامی است؛ از جمله خارج کردن سانتریفیوژهای پیشرفته ایران از مدار که در برجام پیش بینی نشده بود و اکنون جزو خواسته های آمریکا است. یا آزادی زندانیان دو تابعيتی در ایران که‌ دوران محکومیت خود را سپری می کنند. یا خواسته های منطقه ای که آمریکایی ها برآن تاکید می کنند از جمله مسائل فرابرجامی هستند.

بنابراین می شود نوعی معامله و بده بستان متوازنی بین خواسته های فرابرجامی دو طرف متصور شد که در آن حالت خروج نام سپاه از لیست گروه تروریستی آمریکا به عنوان گزینه ای است که آمریکا به آن تن می دهد و مواردی ‌که خواسته فرابرجامی آمریکا است نیز ایران درباره آن انعطاف نشان می دهد‌. از جمله خارج کردن سانتریفیوژهای پیشرفته IR6 و آزادی زندانیان دو تابعيتی. در رابطه با مسائل منطقه ای هم می توان یک پیوندی را بین مذاکرات احیای برجام و مذاکرات چند ماه اخیر بین ایران و عربستان ایجاد کرد و در آن بیانیه احیای برجام بر دستاوردهای مذاکرات تهران و رياض تاکید کرد و به نوعی این توازنی است بین خواسته های فرابرجامی طرفین. از یک سو خروج نام سپاه از لیست گروه‌های تروریستی خارجی آمریکا که هم یک دستاورد نمادین برای ایران است و مهم تر از آن یک دستاورد مادی ملموس است. به دلیل اینکه زمینه بهانه جویی های آینده آمریکا را برای تحریم های احتمالی آینده کاهش خواهد داد. ضمن اینکه می تواند احتمال بروز تنش های نظامی بین ایران و آمریکا در خلیج فارس و منطقه را کاهش دهد. در کنار آن هم آمریکا می تواند به یک سری دستاوردهای فرابرجامی خودش دست پیدا کند‌.