سایه اختلاف بر سر لغت نامه ۷۷ ساله دهخدا!

به گزارش «تابناک» به نقل از روزنامه خراسان، بی شک، لغت نامه دهخدا را می‌توان شکوهمندترین لغت نامه زبان فارسی دانست. به عبارت دیگر این لغت نامه بزرگ‌ترین کتاب نوشته شده به زبان فارسی است که هم فرهنگ لغت است و هم دایرة‌المعارف. لغت نامه‌ای که تنظیم آن از سال ۱۳۲۴ با مصوبه مجلس، شروع شد و علی‌اکبر دهخدا در مسیر تدوین آن تلاش‌های فراوانی داشت. پس از مرگ دهخدا، تکمیل این لغت نامه زیر نظر دکتر معین، استاد محمد دبیر سیاقی و استاد محمد جعفر شهیدی به فعالیت خود ادامه داد و سپس استادان دیگری در موسسه دهخدا به فعالیت مشغول شدند؛ اما چند روز گذشته، انتشار خبر استعفای دسته جمعی استادان زبان فارسی از موسسه دهخدا، بعد از برکناری سرپرست تألیف لغت نامه، شوک بزرگی را به فعالان عرصه زبان و ادبیات فارسی وارد کرد و گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر خطر توقف یا ضعف در ادامه روند تدوین لغت نامه به گوش می‌رسد. ماجرا از این قرار بود که بعد از برکناری سرپرست تألیف لغت نامه دهخدا، طی چند روز گذشته، تعدادی از مؤلفان لغت‌نامه از جمله، حسن انوری، سعید نجفی اسداللهی و رسول شایسته اعلام کردند، دیگر به موسسه دهخدا نمی‌روند. در همین زمینه اکرم سلطانی، سرپرست سابق تألیف موسسه لغت نامه دهخدا با تأیید خبر برکناری‌اش، در روز‌های اخیر به رسانه‌ها اعلام کرد: «به حکم رئیس جدید موسسه دهخدا، حضور من در آن جا ضروری دانسته نشد و به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران منتقل شده‌ام.»

جدای از مباحث و دلایل اداری این برکناری که موضوع این گزارش نیست، اما این استعفای دسته جمعی در حالی انجام شد که کارشناسان حوزه لغت نامه نویسی و ادبیات، ضمن اظهار نگرانی درزمینه آسیب‌های ناشی از این استعفا، هشدار‌هایی را داده و خواستار تعیین تکلیف هرچه سریع‌تر این موضوع شده‌اند. هر چند اظهارات متناقضی نیز درباره اصل استعفای این ۳ استاد وجود دارد. برای بررسی میزان اهمیت لغت نامه دهخدا و آسیب‌های ناشی از استعفای دسته‌جمعی تعدادی از نام‌آوران موسسه دهخدا بر روند ادامه لغت‌نامه نویسی با استاد بهاءالدین خرمشاهی، استاد میر جلال‌الدین کزازی و دکتر محمد حسن مقیسه، سه تن از استادان برجسته حوزه ادبیات و زبان فارسی، گفتگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

جای خالی مسئولان قوی در موسسه دهخدا

محمدحسن مقیسه، استاد دانشگاه امام صادق (ع) در گفتگو با خراسان ضمن تشریح جایگاه لغت نامه دهخدا در میان دیگر لغت نامه‌ها می‌گوید: پرداخت به لغت، تأثیر زیادی در گسترش زبان و تقویت پایه‌های آن دارد. در میان لغت نامه‌هایی که تا امروز نوشته شده، لغت نامه دهخدا از جایگاه شایسته‌ای برخوردار است. باید به این نکته نیز توجه داشت که اهمیت پرداختن به موضوعات ادبی در کشور ما درجایگاهی قرار دارد که امروز دهخدا را به لغت، زبان و شاعری می‌شناسند تا کار سیاست. دکتر مقیسه می‌افزاید: قطعاً کسانی که در لغت نامه نویسی استخوان، ترکانده‌اند باید به این موضوع، ورود کنند. بنده با توجه به شناختی که از دکتر سعید نجفی اسداللهی دارم، شاید بتوانم بگویم در صرف و نحو عربی ایشان یکی از استادان تراز اول کشورمان هستند. همچنین، زیان بزرگی است که دکتر حسن انوری از لغت نامه و موسسه دهخدا دور باشند. البته دکتر زمردی که به تازگی به عنوان رئیس جدید موسسه دهخدا انتخاب شده‌اند هم در رشته خودشان فرد شایسته‌ای هستند و آثار ایشان را دورادور دیده و مطالعه کرده‌ام. حیف است از استادان قوی استفاده نکنیم یا وضعیت اداری به گونه‌ای پیش رود که این استادان از ادامه همکاری با این موسسه، صرف‌نظر کنند. وی خاطرنشان می‌کند: ابتدا علی‌اکبر دهخدا در این مسیر فعالیت می‌کرد، در ادامه دکتر محمد معین و سپس سید جعفر شهیدی وارد این موسسه شد که هر سه از استادان برجسته و صاحب‌نظر درزمینه زبان و ادبیات فارسی بودند، ولی به نظر می‌رسد بعد از دکتر شهیدی، موسسه دهخدا آن چنان که باید و شاید مسئولی قوی به خود ندید. بعد از مرحوم دکتر سید جعفر شهیدی باید دانشگاه تهران، تدابیر بهتری می‌اندیشید تا استادان قوی‌تری در این موسسه به کار گرفته شوند. طبیعتاً اگر کسی در ردیف سید جعفر شهیدی به عنوان سرپرست لغت نامه دهخدا انتخاب می‌شد بسیار بهتر بود. امیدوارم بعد از این شاهد اتفاقات خوبی باشیم. البته این مطالب دلیلی بر نادیده گرفتن شایستگی‌های دکتر زمردی نیست، اما به نظر می‌رسد باید کسی برای لغت نامه دهخدا انتخاب شود که تجربه طولانی در موضوع لغت داشته باشد.

بیکاری بنیاد بهتر از کم کارگی یا کژروی

میر جلال‌الدین کزازی استاد دانشگاه، شاعر، نویسنده، مترجم، شاهنامه‌پژوه و ادیب ایرانی نیز درباره میزان اهمیت لغت نامه و موسسه دهخدا در کشور می‌گوید: یکی از ارزشمندترین و پرمایه‌ترین نهاد‌های فرهنگی ایران در این دهه‌ها بی‌هیچ گمان، بنیاد لغت نامه دهخداست. همه می‌دانیم که آن بزرگ مرد، نخست یک تنه به این کار ستوه‌آور و شگفت‌انگیز که ناشدنی می‌نمود دست یازید و این بنیاد فرهنگی گران‌سنگ را بنا نهاد. دانشورانی هم کار روان شاد دهخدا را پی گرفتند و آن چه سرانجام فرادست آمد، فرهنگی است که من بر آنم هنوز در فراگیری، گستردگی و مایه وری همتایی نیافته است؛ پس نهادی که دستاورد آن فرهنگی از این گونه است به ناچار باید نهادی پرتوان و پایور باشد. وی می‌افزاید: اگر زمینه، فراهم نشود که این بنیاد فرهنگی و پژوهشی بدان گونه که می‌شاید باشد و بماند، از دید من، بهتر آن است که یکسره به کناری نهاده شود. من می‌انگارم بیکاری برای این بنیاد، بهتر از کم کارگی یا کژروی در آماج‌های این بنیاد خواهد بود. بر پایه آن چه گفته شد بر آنم که هموندان این سازمان یا بنیاد، می‌باید از گزیدگان و دانشوران باشند، کسانی که در کاری که می‌کنند چهره‌هایی نامور و برجسته شمرده بشوند و گرنه، دوباره می‌گویم همان بهتر است که این نهاد به فرجام کار خویش برسد. می‌انگارم که اگر کار، بدین گونه باشد حتی روان آن دانشور بزرگ (دهخدا) را خوش‌تر خواهد افتاد، زیرا گزندی به نام و کار او نخواهد رسید؛ اما اگر این بنیاد، به نهادی ناتوان و بی فر و فروغ فرو بکاهد، سه باره می‌گویم هرآینه بهتر آن است که به پایان کار خویش برسد. میر جلال‌الدین کزازی می‌گوید: از درگاه دوست می‌خواهم که این بنیاد کم مانند فرهنگی و پژوهشی بتواند به مایه وری و شکفتگی و پرباری پیشین خود بازگردد و ما با برونداد‌های دم به دم از آن که درخور نام این نهاد فرهنگی و پژوهشی باشد روبه‌رو باشیم.

لغت نامه دهخدا یک شاهکار واژه‌نگاری است

بهاءالدین خرمشاهی مترجم، نویسنده و فرهنگ پژوه زبان و ادبیات فارسی نیز درباره جایگاه لغت نامه دهخدا می‌گوید: لغت نامه دهخدا یک شاهکار واژه‌نگاری است. علی‌اکبر دهخدا به تن‌هایی ۲ میلیون فیش نوشت و از خود باقی گذاشت و جزواتی منتشر کرد. تنظیم لغت نامه از سال ۱۳۲۴ با مصوبه مجلس شروع و قرار بر این شد که با بودجه‌ای، سازمان لغت نامه دهخدا این کار را شروع کند و پس از مرگ دهخدا، تکمیل این لغت نامه تا سال ۱۳۶۰ طول کشید به این معنی که برای تدوین این لغت نامه ۳۶ سال تحقیقات مداوم انجام شد. وی در تشریح اهمیت ادامه تدوین لغت نامه دهخدا، می‌گوید: استاد علی رواقی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، معتقد است، لغت نامه دهخدا ۲۰۰ هزار واژه کم دارد؛ اما در پاسخ این استاد برجسته باید گفت اگر بخواهیم از لهجه‌ها لغاتی را ثبت کنیم این موضوع درست است، اما اگر بخواهیم لغات را از بدنه زبان فارسی انتخاب کنیم و نه لهجه‌ها و وام‌واژه‌ها تعداد کلمات کمتر است؛ اما بی‌گمان تعداد زیادی از لغات، باید به لغت نامه دهخدا اضافه شود که این موضوع، نشان از اهمیت روند کار موسسه دهخدا زیر نظر استادان برجسته دارد. خرمشاهی تصریح می‌کند: فرهنگ لغت دهخدا امروز به فرهنگ لغتی کلاسیک تبدیل شده است به این معنی که این فرهنگ لغت به قدر و غایت بالایی رسیده و سال‌هاست این جایگاه والا و ارزشمند را حفظ کرده است. وی درباره میزان اهمیت جهانی لغت نامه‌ها و نگرش کشور‌های مختلف به این مهم، گفت: اگر کتاب‌های فرهنگ لغت نباشد درگذر زمان واژه‌ها یا فراموش می‌شوند یا سیر تحول معناشناسی را نشان نمی‌دهند. در این میانه کمک شایان توجه لغت نامه‌ها به تلفظ درست لغات نباید نادیده گرفته شود؛ اما راستش را بخواهید ما ایرانی‌ها عادت مراجعه به لغت نامه نداریم درحالی که عرب‌ها، فرانسوی‌ها، انگلیسی‌ها و دیگر ملت‌ها به این موضوع بسیار اهمیت می‌دهند و مردم این کشور‌ها برای دیدن تلفظ درست هر کلمه به لغت نامه‌های رومیزی که در دسترس دارند، مراجعه می‌کنند. این در حالی است که ما هنوز فرهنگ لغت تک جلدی رومیزی مدونی نداریم و این یکی از ضعف‌های دیگر حوزه لغت‌شناسی و فرهنگ لغت است که باید با ادامه روند کار استادان لغت نامه نویسی پیگیری شود.