هر وقت از حرفه خبرنگاری سخن به میان می‌آید با توصیفاتی مانند چشمِ بینای جامعه، روایتگر بی‌طرف و صادق، واسط میان مردم و حاکمیت سیاسی، پاسبان آزادی بیان و جریان آزاد ارتباطات و ... همراه می‌شود اما ورای چنین کلیشه‌هایی، خبرنگاری حتی با مسئولیتی مانند پیشگیری از وقوع جرم نیز ارتباط می‌یابد.
آسیب‌های اجتماعی می‌توانند نظم عمومی جامعه را بر هم زده و منجر به مخدوش شدن هنجارهای آن شوند؛ یکی از مهم‌ترین آسیب‌ها که علاوه بر بر هم زدن نظم عمومی جامعه، هزینه‌هایی هم برای افراد ایجاد می‌کند، وقوع جرایم است. به تعبیر دیگر وقوع رفتارهای مجرمانه در یک جامعه، حاکی از تعدی به هنجارها و قوانین اجتماعی است که موجب تضییع حقوق شهروندان یک جامعه می‌شود و در نهایت، آسیب‌هایی را به دنبال خواهد داشــت.
بنابراین باید گفت که پدید آمدن حس بی‌اعتمادی و نداشتن امنیت روانی در جامعه، محصول این‌گونه رفتارهاست. در عصر ارتباطات، جامعه‌شناسان و متفکران اجتماعی به تأثیر رسانه‌ها و به طور کلی وسایل ارتباط جمعی در کنترل انحرافات و گسترش امنیت اجتماعی اشاره داشته‌اند. بسیاری نیز بر این باورند که رسانه می‌تواند در افکار، نگرش و تا حدی در رفتار جامعه مؤثر واقع شود.
نظریه مسئولیت اجتماعی رسانه می‌گوید: همان‌گونه که رسانه‌ها حق دارند از دولت و سایر نهادها انتقاد کنند، مسئولیتی نیز در قبال مصالح و منافع ملی و پاسخ به نیازهای جامعه دارنددر این ارتباط، «اردشیر زابلی‌زاده» و همکارانش مقاله‌ای با عنوان «الگوی روزنامه‌نگاری تلویزیونی در پیشگیری از جرم» (۱) نوشته‌اند. نویسندگان در این مقاله در صددند تا به این پرسش‌ها پاسخ دهند: الگوی روزنامه‌نگاری برای پیشگیری از وقوع جرم چه مؤلفه‌هایی دارد؟ از ظرفیت‌های روزنامه‌نگاری برای تحقق پیشــگیری از وقوع جرم چگونه می‌توان بهره برد؟ و ... در ادامه گزیده‌ای از این پژوهش را می‌خوانیم:
مفهوم پیشگیری از جرم
پیشگیری در یک معنای عام، عبارت است از تمام اقدام‌هایی که از وقوع بزه جلوگیری می‌کند. هر رویدادی که اعمال شــود و نتیجه آن نشــان دهد که از نرخ بزهکاری کاسته شده، می‌تواند، پیشگیرانه قلمداد شود.
بر مبنای این تعریف، عده‌ای پیشگیری را پیشــگیری کیفری و پیشگیری غیرکیفری دانســته‌اند. عده ای دیگر از جرم‌شناسان با نقد ســرکوبی و غیر پیشــگیرانه دانســتن آن، پیشــگیری را به معنایی خاص تعریف می کنند: «مجموعه اقدام‌های غیرکیفری که هدف غایی آن، منحصراً یا به صورت جزئی، محدود کردن دامنه ارتکاب جرم و غیرممکن، دشوار و کم کردن احتمال وقوع جرم باشد.»
مسئولیت اجتماعی رسانه
در نظریه مســئولیت اجتماعی رســانه‌ها، اصل بر ایجاد پیوند میان «استقلال و آزادی رسانه‌ها» و «وظایــف و مســئولیت‌های اجتماعی» آن‌ها اســت. این اصل تأکید می‌کند، رســانه‌ها باید در عین پاســخگویی به نیازهای مخاطبان، در برابر فعالیت‌های خود نیز، مسئولیت داشته باشند و وظایــف اجتماعی خود را، محدود به گیرندگان پیام یا مالکان رســانه‌ها ندانند. مضمون اصلی این نظریه این اســت که آزادی و مســئولیت، دو روی یک سکه هستند و همان گونه که رسانه‌ها حــق دارند از دولت و ســایر نهادها انتقاد کنند، مســئولیتی نیز در قبال مصالــح و منافع ملی و پاســخ به نیازهای جامعــه دارند. اصول اخلاقی رســانه‌های مختلف، نظرهایی تغییریافته نشان می‌دهند مبنی بر اینکه طبیعت آدمی و اصول اخلاقی دستخوش تغییر شــده است.
اولین موارد این اصول، اصول روزنامه‌نگاری بود که «انجمن آمریکایی سردبیران روزنامه ها» در سال ۱۹۳۳ اتخاذ کرد. این اصول از روزنامه‌نگاران می‌خواست که در قبال رفاه عمومی؛ مســئولیت، صداقت، عدم تعصب، انصاف، شایســتگی، خلــوص و احترام به حریم خصوصی فرد را پیشه کنند.
شاخص‌های روزنامه‌نگاری در راستای پیشگیری از جرم
قبل از اینکه به ۶ مورد از شاخص‌های روزنامه‌نگاری در راستای پیشگیری از جرم اشاره شود ذکر این نکته ضروری است که به دلیل ویژگی بارز رسانه‌های جمعی، یعنی قدرت انتشار و در برگیری سریع، آن‌ها می‌توانند با ارائه محتواهای مناســب، به شــکل‌های مثبت یا منفی، در ارتکاب یا پیشگیری از جرم نقش ویژه‌ای را ایفــا کنند.
اهمیت نقش اخبار در رابطه با موضوع پیشــگیری از جرم نیز در همین چارچوب تعریف می شود که می‌توان با استفاده از ظرفیت خبری رسانه‌هایی چون تلویزیون، دستورالعملی داشت تا با اســتفاده از آن، اخبار هشــدارگونه، یا به تعبیر بهتر پیشــگیری از جرم، برای مخاطبان ارائه شود. این، یعنی بایســتی رســانه را یکی از عوامل با اهمیت در این حوزه در نظر بگیریم و نقش ویژه‌ای برای آن قائل شویم؛ در واقع، رسانه‌ها به واسطه مسئولیت اجتماعی که در قبال جامعه دارند، باید در کلیه مســائلی که ناظر به اجتماع اســت، به ویژه پیشگیری از وقوع جرم، به عنوان عنصری مهم ورود کرده و مســئولیت اجتماعی خود را در این حوزه تحقق بخشند.
رسانه‌های جمعی، ضمن آگاهی‌بخشی به جامعه از طریق خبر، در خصوص آثار و عوارض ناشی از وقوع جــرم، در تحقق امر پیشــگیری از وقوع جرم مؤثر خواهند بود. بنابراین، واضح اســت که این عملکرد، آگاهی اجتماعی را افزایش داده و در نهایت، منجر به از بین رفتن بسترهای شکل گیری وقوع جرم خواهد شــد. با توجه به گســتردگی فضای رســانه‌ای فعلی، رســانه‌های دیداری و به خصوص تلویزیون، نقش مهمی در خصوص پیشگیری از وقوع جرم خواهند داشت.
اگر رسانه، به دلیل نقش پررنگش، در زمینه‌هایی مانند فرهنگ سازی و آموزش، اخلاق حرفه‌ای را رعایت کند، می‌تواند در موضوع در پیشگیری از جرم، بر مخاطبان خود تأثیر داشته باشد. بنابراین رســانه‌ها، در انتخاب موضوع، می‌بایســت به صورت مســئله‌مند عمل کرده و در زمینه پیشــگیری از جرم، با رعایت مســئولیت اجتماعی، در انتخــاب قالب‌های انتقال مفاهیم پیشگیری، کنشگری کنند.
۱- پیش‌نیازهای رسانه‌ای پیشگیری از جرم
الف: رعایت اصول پیشگیری: بایستی رسانه، نظریه فرصت جرم را در امر پیشگیری به کار بگیرد. یک نظریه به اسم فرصت جرم داریم، یعنی یک جرم اتفاق نمی‌افتد، مگر فرصت آن فراهم شــود. آگاهی و دانش را، به افراد اضافه می‌کنیم تا مرتکب جرم نشــوند؛ فرد، مجرم بالقوه و بالفطره نیســت فقط به خاطر ناآگاهی، جرم را انجام داده است.
اصحاب رسانه باید قدرت تحلیل رویداد با توجه به ویژگی‌های تصویر را داشــته باشــند. فردی که در حوزه جرم کار می‌کند ســعی کند با وضعیت‌های نمایشی و شــناخت‌نما در تصاویر تلویزیونی آشنا باشد
ب: فهم نشانه‌شناسی تصویر: اصحاب رسانه باید قدرت تحلیل رویداد با توجه به ویژگی‌های تصویر را داشــته باشــند. فردی که در حوزه جرم کار می‌کند ســعی کند با وضعیت‌های نمایشی و شــناخت‌نما در تصاویر تلویزیونی آشنا باشد.
ج: بهره‌گیری از عناصر جذابیت‌زا: خبر را باید جذاب کرد تا تأثیرش بیشتر شود. عناصر جذابیت عبارت اند از: انتخــاب بهترین نماها، انجام تصویربرداری خوب، گذاشــتن مصاحبه‌های کوتاه، مصاحبه با همة عوامل درگیر در آن رویداد، گرافیک زیبا، تدوین خیلی خوب و...
د: بهره‌گیری از ظرفیت فضای مجازی: پیام از طریق رهبران افکار عمومی، به مردم منتقل می‌شود.
۲- کارکردهای رسانه‌ای
الف. رویکرد آموزشی رسانه: در روزنامه‌نگاری موسوم به تلویزیونی، می‌توان یک آســیب اجتماعی یا یک جرم را به تصویر کشید و آن را برای مخاطب کالبدشکافی کرد و با بهره‌گیری از روان شناسی اجتماعی، راه های پیشگیری از آسیب ها و دور شدن از جرم را آموزش داد.
ب: کنشــگری هشدارگونه رســانه: باید عقوبت ارتکاب جرایم و مشکلات اجتماعی و فرهنگی مسبب این جرم بیان شود.
ج: کنشگری آگاهی‌بخش رسانه: کار ویژه‌رسانه‌ها، این است که مسئله‌ای را به مسئله یک تبدیل کنند. چطور تبدیلش کنند؟ با اختصاص دادن محتواهای بیشــتر به این موضوع. یا با پوشش در ســاعتی که بیشــترین مخاطب پای رســانه شما تلویزیون یا شــبکه یا برنامه شــما نشسته‌اند.
۳- اعتمادزایی رسانه‌ای
الف: باورپذیری در خبر: اســتفاده از تصویر، در کنار خبر، می‌تواند باورپذیری خبر را بالا ببرد، در عیــن حال، دربرگیرندگی خبر را افزایش دهد. یک خبــر تصویری، با یک خبر مکتوب تفاوت دارد و تنوع خبر را هم بالا می‌برد.
ب: وجــوب اعتبــار منبــع در محتوای تولیدشــده: یکــی از منابع خبــری، اســتفاده از بیانیه‌ها و اطلاعیه‌های ســازمان مربوطه اســت. اگر خبــر مربوط به حوزه نیروی انتظامی اســت، می‌بایســت فرد به بیانیه و اطلاعیه‌های رسمی آن سازمان اکتفا کند که روی خبرگزاری‌شان بارگذاری می‌شــود.
۴- برقراری امنیت روانی ـ اجتماعی عمومی
نکته بســیار مهمی کــه روزنامه‌نگاران باید به آن توجه داشته باشند، پرهیز از ایجاد هراس اجتماعی و دامن زدن به ترس بیهوده و آسیب‌زا و دمیدن به حس بی‌امنیتی است
الف: پرهیز از ایجاد هراس اجتماعی: نکته بســیار مهمی کــه روزنامه نگاران باید به آن توجه داشته باشند، پرهیز از ایجاد هراس اجتماعی و دامن زدن به ترس بیهوده و آسیب‌زا و دمیدن به حس بی‌امنیتی است.
ب. تأمین ســلامت روانی عموم: در پیشگیری از آســیب‌ها، باید در نگارش متن و پردازش خبر دقت شــود و از به کار بردن واژگان و اصطلاحاتی که باعث ایجاد تنفر، چندش و ناراحتی روحی مخاطب می‌شــود، خودداری کرد.
۵- ویژگی‌های خبرنگار
الف: کنش حقوقی و قضایی خبرنگار: بهره‌گیری از مشــاوران جرم‌شناس، حقوقدان و مددکاران اجتماعی، در تهیه و ارائة گزارش‌های خبری از لوازم کار و نویسندگی در این عرصه است.
ب: ویژگی‌هــای تخصصی خبرنگار: خبرنــگار باید بر همه ابعاد حقوقی، قانونی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی وقوع یک جرم مسلط باشد.
ج. ویژگی‌های فردی و عمومی خبرنگار: روزنامه‌نگار، باید آدم شــجاعی باشــد. جســت وجوگر وقتی محتاط شــد، به درد نمی‌خورد؛ البته در کار علمی‌اش باید محتاط باشــد و با یک چیز غلط سرش کلاه نگذارند.
۶- تکالیف خبرنگار
الف: تکالیف حرفه‌ای و شــخصی: خود خبرنگار، در محل رویداد حضور پیدا کند و به شنیده‌ها اکتفا نکند همچنین لازم است خبرنگار، شــناخت بالایی از رســانه داشــته باشــد و باید بداند که برای کجا کار می‌کند و حساسیت رسانه را درک کند.
ب: تکالیف اجتماعی و حقوقی: خبرنگار، باید به لحاظ شــخصیتی، فاقد روحیة خودسانسوری، مصلحت جویی و محافظه کاری باشــد.
سخن پایانی
اصحاب رسانه، بایستی بتوانند بر حسب اصول و استانداردهای مناسب، مفهوم پیشــگیری را به واســطه پیام‌های ارتباطی و رســانه‌ای تئوریزه و صورت‌بندی کنند. به تعبیری، رسانه می‌بایست با آموزش کاهش فرصت‌های جرم به مخاطبان خود، بر سر راه فرصت‌های جرم خیز از نظر حجم و تعدد جرم مانع ایجاد کند، تا در نهایت مسئله پیشگیری از وقوع جرم محقق شود؛ چون در فضایی که دانش و آگاهی شهروندان نسبت به جرم کم است، زمینه وقوع جرم خود به خود پدید می‌آید.
طبق نتیجه این پژوهش، پوشــش خبر حوزه جرم، بایســتی منجر به تبلیغ آن نشــود؛ اتخاذ رویکرد تحلیلی، در بازتاب اخبار به کار گرفته شــود؛ رســانه باید انتشار این گونه اخبار مربوط به حوادث و پیشــگیری از وقوع جرم را، بیشــتر با تحلیل همراه کند، چراکه در شــرایط کنونی که مردم، اخبار را از رســانه‌های اجتماعی دریافت می کنند، آنچه که برای رسانه‌ها باید اهمیت پیدا کند، انتشار اخبار این چنینی با رویکرد تحلیل و واکاوی موضوع است که می‌تواند به جنبه پیشــگیری کمک کند.
پی‌نوشت
۱- اردشیر زابلی‌زاده، جواد صادقی و علیرضا پورجعفری، «الگوی روزنامه‌نگاری تلویزیونی در پیشگیری از جرم»، فصلنامه مطالعاتی و تحقیقاتی وسایل ارتباط جمعی، سال ۳۳، شماره۱، پیاپی ۱۲۶، ۱۴۰۱: ۵-۳۷
