بررسی آیین‌های سنتی عزاداری ایرانی
«معلّی»؛ پلی که فرهنگ عاشورایی را از گذشته به آینده می‌برد
برنامه تلویزیونی «معلی»، به یک پل تبدیل شده است که ارتباطی بین گذشته و آینده ایجاد می‌کند. این برنامه با نقل و انتقال آیین‌ها و مراسم عزاداری از نقاط مختلف ایران، تلاش می‌کند تا ارزش‌ها و آیین‌های این فرهنگ را در ذهن مخاطبان به ثبت برساند.
به گزارش تابناک فرهنگی؛ فاطمه سادات بکائی برنامه تلویزیونی «معلی» به یکی از مهم‌ترین رسانه‌های فرهنگی در ایام محرم تبدیل شده است که با نمایش آیین‌های عزاداری از سراسر کشور، به معرفی و ترویج فرهنگ عاشورایی پرداخته است. این برنامه با ارائه جزئیات دقیق و پوشش آیین‌های متنوع عزاداری، نقش بسزایی در حفظ و شناساندن این فرهنگ غنی به نسل‌های جدید دارد. در این گزارش به بررسی جزئیات برخی از این آیین‌ها و اهمیت برنامه معلی پرداخته می‌شود.
نخل‌گردانی در یزد
نخل‌گردانی یکی از آیین‌های منحصر به فرد یزد است که در روز عاشورا برگزار می‌شود. در این آیین، سازهای چوبی مشهور به نخل که نمادی از تابوت امام حسین (ع) است، توسط عزاداران به صورت دسته‌جمعی حمل می‌شود. نخل سازهای بزرگ و چوبی است که به شکل درخت نخل یا تابوت ساخته می‌شود. این سازه با پارچه‌های سیاه، سبز و گاهی قرمز پوشیده می‌شود و با آیینه‌ها، شمشیر‌ها و تزئینات دیگر مزین می‌گردد. این تزئینات نمادی از تابوت امام حسین (ع) و یارانش است. نخل‌ها معمولاً بزرگ و سنگین هستند و وزن آن‌ها ممکن است به چندین تن برسد. برای حمل آن‌ها نیاز به تعداد زیادی از عزاداران است که با هماهنگی و اتحاد آن را جابه‌جا می‌کنند.
نخل‌گردانی که قدمتی چند صد ساله در میان مردم ایران دارد و از یزد به برخی نقاط دیگر هم منتقل شده نشان‌دهنده پیوند عمیق مردم با واقعه کربلا است، قدمتی و نمایش آن در برنامه معلی، این آیین را به مخاطبان گسترده‌تری معرفی کرد.
تشت‌گذاری اردبیل
آیین تشت‌گذاری یکی از مراسم‌های مهم عزاداری در اردبیل است که در روز‌های پیش از آغاز محرم برگزار می‌شود. در این مراسم، تشت‌های بزرگ آب در مساجد و حسینیه‌ها قرار داده می‌شوند و عزاداران با حضور گرد این تشت‌ها، به یاد تشنگی امام حسین (ع) و یارانش در کربلا سوگواری می‌کنند.
در این آیین سنتی که قدمت آن به دوره صفویه برمی‌گردد، مردم با حضور در مساجد و حسینیه‌ها دو کوزه پر از آب را با خواندن دعا و ذکر مصیب شهدای کربلا متبرک می‌کنند و سپس آب داخل آن را به تشت‌های مسینی که ریش‌سفید‌ها با احترام و مراسم خاصی وارد مسجد می‌کنند انتقال می‌دهند. در تمام طول این مراسم که به یاد آبی که سید الشهدا (ع) به جناب حرّ و سپاهیانش داده است برگزار می‌شود دسته‌های عزاداری به یاد شهدای کربلا نوحه‌خوانی می‌کنند.
این آیین نمادی از تشنگی و مظلومیت شهدای کربلا است و نمایش آن در برنامه معلی به شناساندن این نماد و اهمیت آن به مخاطبان کمک می‌کند.
سنج و دمام بوشهر
سنج و دمام‌زنی یکی از آیین‌های عزاداری مشهور در بوشهر است که با استفاده از سازهای کوبه‌ای مانند سنج و دمام انجام می‌شود. این آیین با ریتم‌های خاص و موسیقی حماسی همراه است و شور و حال خاصی به مراسم عزاداری می‌بخشد.
بوق هم یکی از آلات موسیقی همراه با این گروه است که فقط برای مراسم عزاداری شهدای کربلا استفاده می‌شود. صدای این ساز حزنی توام با حماسه و بهت به همراه دارد که گویی شیپور عزاداری است.
سنج و دمام‌زنی به عنوان یکی از مظاهر هنر موسیقی محلی در بوشهر، نقش مهمی در حفظ و ترویج فرهنگ عاشورایی دارد و طی سال‌های اخیر به یکی از نماد‌های اصلی عزاداری در فرهنگ عمومی مردم ایران تبدیل شده است. برنامه معلی با نمایش این آیین، به ترویج و شناساندن این هنر به مخاطبان گسترده‌تر کمک می‌کند.
بشیک‌گردانی اردبیل
بشیک‌گردانی یکی از آیین‌های عزاداری در اردبیل است که در آن مردم با حمل تابوت‌های کوچک نمادین (بشیک) و حرکت در خیابان‌ها و میادین، به یاد شهدای کربلا سوگواری می‌کنند. این مراسم محزون با نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی مخصوص حضرت علی اصغر به ویژه خواندن لالایی‌های غمگین همراه است.
بشیک‌گردانی نمادی از تابوت شهدای کربلا و یادآوری مصائب آنان است. نمایش این آیین که با حضور دختر بچه‌های اردبیلی در برنامه معلی اجرا شد یکی از پربازدیدترین قسمت‌های این حسینیه بود.
چمرانه لرستان
آیین چمرانه در لرستان یکی از مراسم‌های عزاداری سنتی است که در فضای باز و با حضور پرشور مردم برگزار می‌شود. این مراسم با حرکت‌های دایره‌وار شرکت‌کنندگانی که به شکل نمادین سرتا پای خود را به گِل پوشانده‌اند همراه با نوحه‌خوانی و موسیقی محلی انجام می‌شود.
در فرهنگ کردی لری، خاک بر سر ریختن در هنگامه عزا نمادی از میزان بالای حزن و اندوه عزاداران است و آیین چمرانه هم به عنوان یکی از نماد‌های مهم فرهنگ عزاداری حسینی در لرستان، همه ساله به صورت گسترده برگزار می‌شود. این آیین در ابعاد بسیار کوچک‌تر در بسیاری از مراسم‌های عزاداری سایر نقاط ایران هم با گل‌مالیدن روی سر و شانه‌های عزاداران گرامی داشته می‌شود. سر و روی گلی به نوعی نماد عزادار بودن برای شهدای کربلا هم تبدیل شده است و برنامه معلی با نمایش این آیین، به ترویج و حفظ این فرهنگ کمک می‌کند.
سلام علم و کوزه بهشهر
سلام علم و کوزه یکی از آیین‌های خاص عزاداری در بهشهر است که طی آن دسته‌های عزاداری در حالی که هر کدام یک علم مخصوص را به همراه دارند رو به روی هم و گرد نمادی از کوزه‌های آب جمع می‌شوند و با خم و راست کردن علم به دسته مقابل و نماد کوزه ادای احترام می‌کنند.
دسته‌های عزاداری هر کدام با خواندن شعری به دسته مقابل عرض تسلیت می‌گوید و به او خوش‌آمد می‌گوید تا در کنار هم به عزاداری برای سالار شهیدان و سایر شهدای کربلا مشغول شوند. شکل خاص سینه‌زنی و نوحه‌خوانی به زبان محلی یکی دیگر از ویژگی‌های این آیین سنتی عزاداری در میان مردم بهشهر است.
دسته‌های عزاداری در ادامه این آیین دور تا دور نماد کوزه جمع می‌شوند و در حالی که مشغول نوحه‌خوانی هستند با گرداندن چوب‌هایی به آرامی به این نماد ضربه می‌زنند. این آیین نمادی از احترام و ارادت به شهدای کربلا و یادآوری مصائب آنان است.
سینه‌زنی کمر به کمر رامیان
سینه‌زنی کمر به کمر یکی از آیین‌های عزاداری قوم قزلباش در رامیان گنبدکاووس است که پیش از این به عنوان یکی از میراث ناملموس ایرانی ثبت شده است. در این آیین دسته‌های بزرگ عزاداری در حالی که کفن‌هایی به رنگ سفید، سبز و سیاه به تن دارند و سر خود را با سربند و کمرشان را با شال‌های مخصوص بسته‌اند در صف‌های طولانی دست به کمر یکدیگر می‌گیرند و با حرکات هماهنگی مشغول سینه‌زنی و عزاداری برای امام حسین (ع) می‌شوند.
برنامه معلی با نمایش آیین‌های متنوع عزاداری از سراسر کشور، نقش مهمی در حفظ و ترویج فرهنگ عاشورایی دارد. این برنامه با ارائه جزئیات دقیق از مراسم‌های مختلف، به مخاطبان این امکان را می‌دهد که با فرهنگ‌های متنوع عزاداری در ایران آشنا شوند. همچنین، این برنامه به حفظ و انتقال این آیین‌ها به نسل‌های جدید کمک می‌کند و از فراموشی آن‌ها جلوگیری می‌کند. این برنامه با ارائه یک بستر فرهنگی مناسب، به شناخت بیشتر و عمیق‌تر از آیین‌های عزاداری و ارزش‌های نهفته در آن‌ها کمک می‌کند و نقش مهمی در ترویج و حفظ فرهنگ عاشورایی در ایران دارد.
برنامه ای که ریاکاری و خودنمایی مداحاش و مجریش بیشتر از محتواش بود!