جزئيات زلزله بزرگ ژاپن

رخداد زمين‌لرزه اي با بزرگاي 8.9 در مقياس امواج دروني زمين در ساعت 9 و 10 دقيقه بامداد روز جمعه 20 اسفندماه در 125 كيلومتري شرق ساحل هونشو ژاپن و 380 كيلومتري توكيو بخش‌هاي وسيعي از ژاپن و قسمت‌هايي از شرق چين و روسيه را به لرزه درآورد.

به گزارش ايسنا، تلفات اين زلزله كه بزرگترين زلزله ثبت شده در تاريخ ژاپن و پنجمين زلزله شديد از سال 1900 ميلادي است تا هفت ساعت پس از رخداد - حدود ساعت 4 بعد از ظهر جمعه به وقت تهران - حدود 60 نفر كشته و حدود 200 نفر ناپديد گزارش شده است.

دولت ژاپن پس از وقوع اين زلزله در پهنه زلزله زده اعلام وضع فوق العاده كرد و سامانه‌هاي حمل و نقل - مترو، كشتي راني و قطارهاي سريع السير شينكانسن - فعاليت خود را در سندايي و توكيو در ساعات اوليه پس از رخداد متوقف كردند.

در سندايي سامانه هاي ارتباطي موبايل و همچنين فعاليت چهار نيروگاه هسته اي متوقف شد.

شش مورد آتش سوزي در ساعت هاي اوليه از پهنه رومركز مهلرزه اي گزارش شد كه يكي مربوط پالايشگاهي در نزديكي توكيو بود.

امواج سونامي حاصل از رخداد زلزله تقريبا به تمام كشور هاي حاشيه اقيانوس آرام از فيليپين تا اندونزي، نيوزيلند، كاليفرنيا و هاوايي در آمريكا و … رسيد. آژير هشدار سونامي از ژاپن تا مناطق ساحلي تمامي كشور هاي اقياوس آرام به مردم هشدار داد تا ساحل را ترك كنند.

دكتر مهدي زارع، معاون پژوهشي و فناوري پژوهشگاه بين‌المللي زلزله شناسي و مهندسي زلزله در گفت‌و‌گو با خبرنگار علمي ايسنا با اشاره به اين كه ژرفاي كانوني زلزله روز جمعه ژاپن حدود 25 كيلومتر و سازوكار آن فشاري با يك صفحه كاملا نزديك به قائم بوده است، خاطرنشان كرد: اين زلزله از نظر رده بندي هاي علمي زلزله شناسي از رده زلزله هاي بزرگ است. در تقسيم بندي هاي زلزله شناسي تنها زلزله هاي با بزرگاي بيش از 8 (بزرگ great) نام مي گيرند و زلزله با بزرگاي 7 تا 8 (اصلي major) و زلزله با بزرگاي 6 تا 7 (شديد strong) ناميده مي شود.

وي با بيان اين كه بخش مهمي از تلفات و خسارتهاي اين زلزله به وقوع سونامي پس از رويداد اصلي مربوط است، تصريح كرد: از آنجا كه سرعت امواج حاصل از سونامي حدود 950 كيلومتر در ساعت است، بنابراين مي توان براورد كرد كه امواج حاصل از سونامي حدود هشت دقيقه طول كشيده تا به نزديكترين نقطه ساحل سندايي - در غرب كانون زلزله - برسد، بنابراين سامانه هاي هشدار تا حد زيادي توانسته اند جان بسياري از مردم را نجات دهند.

زارع با بيان اين كه زلزله روز جمعه ساحل شرقي هونشو بزرگترين زمينلرزه ثبت شده در تاريخ ژاپن از نظر اندازه بزرگاي زمين لرزه است، تصريح كرد: ژاپن سرزميني است كه با رخداد زمينلرزه هاي مهم و مخرب شناخته مي شود. در تاريخ زمينلرزه هاي ژاپن مي توان به زلزله اول سپتامبر 1923 كانتو ژاپن كه با خسارت و آتش سوزي وسيع در شهر توكيو همراه بود و موجب كشته شدن 105 هزار نفر شد و زمين لرزه 17 ژانويه 1995 كوبه - هانشين - با بزرگاي 6.9 كه با بيش از 6400 نفر تلفات اشاره كرد. ضمنا هم از نظر اندازه و هم رخداد سونامي پس از وقوع زلزله، زمين لرزه 11 مارس 2011 با زمين لرزه 26 دسامبر 2004 - پنجم دي ماه 1383- سوماترا در شرق اندوزي قابل مقايسه است. در آن زلزله متاسفانه بيش از 300 هزار نفر در اندونزي و كشور هاي حوزه اقيانوس هند كشته شدند و دبيركل سازمان ملل وقوع زلزله و سونامي 2004 اندونزي را بزرگترين فاجعه طبيعي قرن ناميد.

معاون پژوهشي پژوهشگاه بين‌المللي زلزله شناسي در پاسخ به اين سوال كه اساسا به لحاظ زمين شناسي و زمين ساختي چرا چنين زمين لرزه هايي رخ مي دهند و چرا سرزمين ژاپن اين چنين لرزه خيز است به موقعيت خاص اين كشور اشاره كرد و گفت: ژاپن در محدوده فرورانش ورقه اقيانوس آرام به زير ورقه زمين ساختي اورازيا واقع است. به اين ترتيب كه به دليل بازشدگي در رشته كوه ميان اقيانوسي وسط اقيانوس آرام، پوسته اقيانوسي در حال ايجاد و گسترش در پهنه مياني اقيانوس آرام و در نتيجه رانده شدن بخش هاي قديمي تر پوسته اقيانوسي به سوي شرق و غرب و فشار آوردن به حاشيه هاي ساحلي اطراف اين اقيانوس است. در نهايت اين پوسته اقيانوسي در حال رانده شدن به سوي كناره هاي اقيانوس آرام به زير پوسته قاره اي در محدوده خشكي هاي اطراف اين اقيانوس پهناور فرو مي رود. دليل فرورانش عمدتا وزن سنگين تر پوسته اقيانوسي است و اينكه ضخامت پوسته اقيانوسي بين 6 تا 8 كيلومتر است. در حالي كه پوسته قاره اي سبكتر ولي ضخامتي متغير - تا حداكثر حدود 70 كيلومتر - دارد. اين وضع موجب مي شود كه در محدوده پيرامون اقيانوس آرام - پاسيفيك - محدوده اي بسيار فعال از نظر وقوع زلزله و آتشفشان به نام حلقه آتش (ring of fire) وجود داشته باشد.

 

زارع ادامه داد: اين توضيح مختصر را مي توان به طور عمومي به عنوان دليل وجود مرز فعال زمين ساختي و زمينشناختي پيرامون اقيانوس آرام - از آمريكاي شمالي گرفته تا آمريكاي مركزي و جنوبي در غرب تا روسيه، ژاپن و فيليپين، اندونزي و نيوزيلند در شرق- بيان كرد.

وي خاطرنشان كرد: در پهنه رومركزي زلزله 11 مارس، دو روز قبل - چهارشنبه 9 مارس- 18 اسفند 89- زمين لرزه اي با بزرگي 7.2 روي داد كه با تلفات يا سونامي همراه نشد ولي اكنون كه زمينلرزه با بزرگاي 8.9 رخ داده است مي توان استنتاج كرد كه زمين‌لرزه چهارشنبه پيش لرزه زمين لرزه روز جمعه بوده است؛ بنابراين گرچه اين رويداد پيش بيني نشد، ولي اطلاعات مهمي اكنون براي بررسي هاي علمي پيش بيني زلزله در اختيار پژوهشگران سراسر جهان قرار گرفته است و قطعا هم پژوهشگران ايراني و هم ساير زلزله‌شناسان در ساير كشور هاي جهان از اين نظر توجه ويژه اي به اين رويداد خواهند كرد.

زارع در گفت‌و‌گو با ايسنا تصريح كرد: با نگاهي به توالي رخداد زلزله ها از چهارشنبه 9 مارس به بعد در پهنه رومركزي زلزله ساحل شرقي هونشو مي توان اطلاعات جالبي به دست آورد. زمينلرزه بامداد 9 مارس 2011 با بزرگاي 7.2 با وقوع سه پس لرزه شديد - با بزرگي 6 - و چهارده پس لرزه متوسط، با بزرگاي بين 5 و 6 در همان روز همراه بود. سپس در روز پنج شنبه 10 مارس - 19 اسفند - پنج پس‌لرزه با بزرگاي متوسط - بين 5 تا 6 - رخ داد. در نهايت در روز جمعه 11 مارس - 20 اسفند- زمين لرزه اصلي بازرگاي 8.9 در همان پهنه رومركزي روي داد. تا شش ساعت اول پس از رخداد زلزله روز جمعه، پانزده پس لرزه با بزرگاي بيش از 6 در پهنه رومركزي رخ داده كه يكي از آنها بيست و نه دقيقه پس از رويداد لرزه اصلي، بزرگي 6.8 و ديگري در 35 دقيقه پس از لرزه اصلي بزرگاي 7.1 داشته است. بنابر اين زلزله 11 مارس 2011 ساحل شرقي هونشو از ديد رخداد خوشه هاي زلزله ها، اتفاقي مهم و قابل توجه ويژه است كه اين كار هم اكنون توسط پژوهشگران در حال انجام است.

وي در ادامه در پاسخ به اين سوال كه چرا زلزله روز جمعه ژاپن در مقايسه با زلزله بزرگ سوماترا كه بيش از 300 هزار كشته به جاي گذاشت، تلفات نسبتا ناچيزي داشت به سه نكته اشاره كرد.

به گفته دكتر زارع، اولا زلزله اندونزي موجب سونامي شد كه بلندي امواج آب حمله ور به سوي ساحل به حدود سي متر يا بيشتر - حدود سه برابر بلندي امواج حاصل از اين زلزله ژاپن- رسيد، بنابراين انتظار خسارت و تلفات بيشتر در زلزله 2004 مي تواند منطقي تلقي شود. نكته دوم آن است كه ژاپن كشوري صنعتي و توسعه يافته با يك سامانه كاملا مجهز هشدار سريع زلزله و سونامي است (اساسا اين سامانه ها در ابتدا در ژاپن طراحي و ايجاد شده اند)، بنابر اين ژاپن از هر جهت به لحاظ پيشرفته بودن و تجهيز به فناوري نوين خود از پيشروان اين عرصه است و وضع آن قابل مقايسه به كشور هاي اكثر فقير وتوسعه نيافته يا در حال توسعه جنوب آسيا نيست و مردم ساكن در سواحل سندايي حداقل هشت دقيقه فرصت داشته اند تا قبل از رسيدن اولين امواج حمله ور آب حاصل از سونامي، ساحل را با شنيدن آژير سامانه هاي كاملا مجهز هشدار سونامي ترك كنند. دليل سوم نيز آن است كه تمركز جمعيت در معرض ريسك زلزله و سونامي در منطقه رومركزي و سواحل در معرض خرابي ها و تخريب حاصل از سونامي، در ژاپن و كشور هاي حاشيه اقيانوس هند قابل مقايسه نيست. منطقه جنوب آسيا مهمترين تمركز جمعيتي در دنياست، در حالي كه زلزله اخير از نظر كانون در نزديكي ژاپن واقع بود كه كل جمعيت آن در پايان 2010 حدود 127 ميليون نفر بوده است و الزاما همه اين جمعيت در معرض خسارت و خرابي حاصل از زلزله و سونامي زلزله مارس 2011 نبوده اند.

وي خاطرنشان كرد: در ساعات اوليه پس از رخداد سازمانهاي جست‌وجو، نجات و امداد در تمامي كشور هايي كه سابقه سوانح طبيعي - به ويژه زلزله - داشته اند، از آمريكا و انگليس گرفته تا ايران، تركيه، اندونزي و نيوزيلند به حال آماده باش در آمده و در حال اعزام تيم‌هاي كمك به ژاپن براي بررسي موضوع و كمك به سازمانهاي زيربط در ژاپن هستند.

دكتر زارع تصريح كرد: به هر حال زلزله 11 مارس 2011 از هر جهت - جه جنبه هاي علمي و فني و چه از نظر اجتماعي، رواني و همچنين مديريتي و اجرايي - حاوي درسهاي مهمي است كه بايد بياموزيم. اتفاق طبيعي مهمي رخ داده است و اهميت آن جهاني است. مساله، فقط مساله ژاپن نيست. همگي بايد به كمك زلزله زدگان ژاپن بشتابيم و همزمان اين رويداد را بررسي كنيم و از آن بياموزيم.