درسال ۱۹۴۵ ميلادي سازمان ملل متحد، مركزي آموزشي علمي و فرهنگي که به‌طور خلاصه يونسکو ناميده مي‌شود را در دل خود تأسيس كرد. هدف اين سازمان، کمک به صلح و امنيت در جهان از راه همکاري بين‌المللي در زمينه‌هاي آموزشي و علمي و فرهنگي بر پايه منشور سازمان ملل متحد است. مقر يونسكو در پاريس قرار دارد كه دفتر‌هايي در كشور‌هاي مختلف نيز دارد. در حال حاضر حدود 191 كشور عضو يونسكو هستند.
مهمترين فعاليت‌هاي يونسکواز جمله مهمترين فعاليت‌هاي يونسکو، طراحي و اجراي پروژه‌هاي با اهميت فرهنگي و عملي مانند پروژه‌هاي مربوط به تنوع زبان و زبان‌هاي در حال انقراض، شاهکارهاي ميراث نامکتوب و نامحسوس بشر، ثبت بين‌المللي حافظه جهاني، مكان‌هاي ميراث جهاني، همچنين ترويج «جريان آزاد انديشه براساس کلام و تصوير» توسط ارتقاي آزادي بيان، آزادي مطبوعات و دسترسي آسان به اطلاعات، ارتقاي تکثرگرايي و تنوع فرهنگي در رسانه‌ها است.
جوايز علمي و فرهنگي يونسکوسازمان آموزشي علمي و فرهنگي يونسکو جوايز و مدال‌هايي را هر ساله در زمينه‌هاي مختلف علمي و فرهنگي ارائه مي‌کند که از جمله آنها جايزه علمي يونسکو، جايزه سلطان قابوس براي حفاظت از محيط زيست، جايزه ال اورئال براي زنان دانشمند، جايزه آموزش صلح يونسکو، مدال‌هاي سرگي ايزنشتين براي هنر سينماتوگرافي، جايزه جيکجي براي افراد يا مؤسساتي که در حفاظت از ميراث‌هاي مستند تلاش کرده‌اند، مدال موتزارت يونسکو براي تقويت صلح جهاني با استفاده از موسيقي و ديگر هنرها.
سي‌و‌ششمين دور كميته ميراث جهانيايران سه سال پس از تصويب کنفرانس عمومي يونسکو در تاريخ 26 فوريه سال ۱۹۷۵ به کنوانسيون ميراث جهاني يونسکو پيوست. برپايه اين کنوانسيون، کشورهاي عضو يونسکو مي‌توانند آثار تاريخي، طبيعي و فرهنگي کشور خود را نامزد ثبت ميراث جهاني کنند. اما كميته ميراث جهاني يونسكو كه هر ساله برگزار مي‌شود امسال در سي‌و‌ششمين دوره خود كه از 4 تيرماه در سن‌پترزبورگ روسيه آغاز شده و تا 16 همين ماه ادامه خواهد داشت، براي ايران خوش‌يمن بود و كشورمان توانست دو اثر ارزشمند ديگر از ميراث تاريخي خود را به ثبت جهاني برساند.
آشنايي با ميراث جهاني ايران در يونسکوميراث جهاني ايران در يونسكو شامل 15 مکان است که به ثبت جهاني رسيده‌اند و نكته قابل تأمل اين است كه تمام اين 15 مکان فرهنگي هستند. هرچند ايران با داشتن مكان‌هاي زيبا و بكر طبيعي در چند سال اخير تلاش‌هاي بسياري براي ثبت مكان‌ها طبيعي در يونسكو داشته اما تا به حال در اين زمينه توفيقي نداشته است. چغازنبيل، تخت‌جمشيد و ميدان نقش جهان نخستين مكان‌هايي بودند که در تاريخ 19 ارديبهشت‌ماه سال 1358 در فهرست ميراث جهاني ثبت شدند. پس از ثبت اين آثار، ايران حدود 24 سال يعني تا سال 1382 اثر ديگري را در فهرست جهاني ثبت نكرد تا اينكه در اين سال مجموعه تاريخي تخت سليمان در يونسكو ثبت شد و بعد از آن هر ساله يك و گاهي چندين اثر به ثبت مي‌رسيد تا چند روز پيش نيز در سي‌و‌ششمين دور اين اجلاس مسجدجامع اصفهان و گنبد قابوس به ثبت جهاني رسيدند. در ادامه اين گزارش قصد داريم با اين آثار ثبت شده آشنا شويم.
زيگورات چغازنبيل، شوشچُغازَنبيل در 19 ارديبهشت‌ماه سال 1358 جزو نخستين آثار ايران بود كه در فهرست ميراث جهاني يونسكو ثبت شد. اين اثر منحصر به فرد از نيايشگاه‌هاي باستاني است که در زمان عيلامي‌ها و در حدود ۱۲۵۰ پيش از ميلاد ساخته شده است. مکان جغرافيايي زيگورات چغازنبيل در ۴۵ کيلومتري جنوب شهر شوش در نزديکي‌منطقه باستاني هفت‌تپه است. «چغازنبيل» که نام باستاني اين بنا است، واژه‌اي محلي و مرکب از دو واژه چُغا به معني «تپه» و زنبيل به معني «سبد» است که اشاره‌اي است به مکان معبد که تپه بوده و آن را به زنبيل واژگون تشبيه مي‌کردند. اين بناي مربعي 105 متر طول و عرض و 52 متر ارتفاع داشته است. بناي آن از آجر ساخته شده و روي آجرهاي آن نوشته‌هاي زيادي به خط عيلامي ديده مي‌شود. زيگورات چغازنبيل پنج طبقه بوده و در طبقه بالا معبد اينشوشيناك قرار داشته است.
تخت جمشيد، مرودشت
تقريباً معروفترين اثر باستاني ايران است كه همزمان با چغازنبيل در فهرست يونسكو به ثبت جهاني رسيد. نام تخت جمشيد در زمان ساخت «پارسَه» به معناي «شهر پارسيان» بود. در اين شهر باستاني بنايي به نام تخت جمشيد وجود دارد که در دوران زمامداري داريوش بزرگ، خشايارشا و اردشير اول بنا شده و به مدت حدود ۵۰ سال، مرکزي براي برگزاري مراسم آئيني و جشن‌ها بويژه نوروز بوده است. تخت جمشيد در مرکز استان فارس، ۱۰ کيلومتري شمال مرودشت و در ۵۷ کيلومتري شيراز قرار دارد. قديمي‌ترين بخش تخت جمشيد بر پايه يافته‌هاي باستانشناسي مربوط به سال ۵۱۸ پيش از ميلاد است.
نقش جهان، اصفهاندر سده يازدهم هجري قمري (سده‌هفدهم ميلادي) يکي از بزرگترين ميدان‌هاي جهان بوده و در دوره شاه عباس و جانشينان او محل بازي چوگان، رژه‌ارتش، چراغاني و محل نمايش‌هاي گوناگون بوده است. دو دروازه سنگي چوگان از آن دوره هنوز در ميدان باقي است که از انجام ورزش چوگان در آن دوره حکايت مي‌کند. اين ميدان همچنين محل برگزاري جمعه بازارهاي عظيم بوده است. يکي از نخستين مراسم رسمي‌اي که در اين ميدان برگزار شده است، بازگشت پيروزمندانه امامقلي‌خان از فتح جزيره هرمز به پايتخت (اصفهان) بوده‌است. اين ميدان نيز به همراه چغازنبيل و تخت جمشيد در سال 1358 در يونسكو ثبت شده است.
تخت سليمان، تكابمجموعه تاريخي تخت سليمان بعد از اينكه 24 سال از ثبت آخرين اثر ايراني در يونسكو مي‌گذشت در سال 1382 در اجلاس پاريس به‌عنوان چهارمين اثر تاريخي ايران در فهرست ميراث جهاني ثبت شده است. اين شهر باستاني در ادوار مختلف محل سکونت اقوامي مانند، مادها، هخامنشيان، اشکانيان، ساسانيان و مغولان بوده و در هر يک از دوران‌هاي فوق، اين محل در اوج قدرت و تمدن زمان مربوط به‌خود بوده است. آثار به جا مانده در پيرامون درياچه‌اي هميشه جوشان و روي صخره‌اي سنگي ناشي از رسوبات آهكي درياچه، در ميان برج و باروي سنگي، آثار معماري خاص مانند چهار طاق آتشكده و سازه‌هاي آئيني نيايشگاه آناهيتا، كاخ‌هاي دوران ساساني و ساختمان‌هاي مربوط به ايلخاني قرار دارد.
پاسارگاد، سعادت شهرمجموعه ميراث جهاني پاسارگاد در تيرماه سال 1383 به‌عنوان پنجمين مجموعه ثبت‌شده ايران در فهرست آثار ميراث جهاني در نشست يونسکو كه در كشور چين برگزار شد، ثبت شد. پاسارگاد مجموعه‌اي از سازه‌هاي باستاني برجاي مانده از دوران هخامنشي است که در شهرستان پاسارگاد در استان فارس جاي گرفته است. اين مجموعه دربرگيرنده ساختمان‌هايي چون آرامگاه کوروش بزرگ، باغ پادشاهي پاسارگاد، کاخ دروازه، پل، کاخ بار عام، کاخ اختصاصي، دو کوشک، آب‌نماهاي باغ شاهي، آرامگاه کمبوجيه، استحکامات دفاعي تل تخت، کاروانسراي مظفري، محوطه مقدس و تنگه بلاغي است.
ارگ بم، كرمانارگ بم بزرگترين سازه خشتي در جهان است كه در نزديكي شهر بم در استان كرمان قرار دارد. اين ارگ عظيم كه در مسير جاده ابريشم قرار دارد سده ۵ پيش از ميلاد ساخته شده‌است. كل بنا يك دژ بزرگ است كه در قلب آن، ارگ واقع شده، اما به دليل ظاهر پرابهت ارگ، كه پر ارتفاع‌ترين قسمت مجموعه نيز به شمار مي‌آمد، كل بناي دژ به عنوان ارگ بم ناميده مي‌شود. در سال 1383 ارگ بم به‌دليل تخريب گسترده در زلزله به‌طور همزمان به عنوان ششمين اثر تاريخي فرهنگي ايران در فهرست ميراث جهاني و ميراث در خطر يونسكو ثبت شد.
گنبد سلطانيه، زنجانگنبد سلطانيه مقبره اُلجايتو است كه بين ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ در شهر سلطانيه (پايتخت ايلخانيان) ساخته شد و از آثار مهم معماري اسلامي و ايراني به شمار مي‌رود. اين بنا مسجدي است بسيار زيبا از حيث معماري و تزيين و بزرگي در دنيا مشهور است. گنبد مزبور در پنج فرسخي سمت شرقي شهر زنجان در داخل باروي شهر قديم سلطانيه قرار گرفته و بنايي است هشت ضلعي كه طول هر ضلع آن ۸۰ گز است. هشت مناره نيز در اطراف گنبد دارد. گفته مي‌شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از اين گنبد الگوبرداري شده‌است. بناي اين گنبد بعد از گنبدهاي سانتامارينا و اياصوفيه سومين گنبد بزرگ دنياست. سلطانيه هفتمين اثر ملي ايران است كه در تيرماه 1384 به ثبت رسيده است.
بيستون، كرمانشاهدر تيرماه 1385 مجموعه تاريخي بيستون هشتمين اثر ايراني بود كه در سي‌امين نشست كميته ميراث جهاني در ليتواني به جمع آثار ايران در فهرست ميراث جهاني اضافه شد. سنگ‌نبشته بيستون بزرگترين سنگ‌نبشته جهان، نخستين متن شناخته شده ايراني و از آثار دودمان هخامنشيان واقع در شهرستان هرسين در سي كيلومتري شهر كرمانشاه بر دامنه كوه بيستون است. اين نقش برجسته پيروزي داريوش بزرگ را بر گوماته مغ و به‌بند كشيدن ياغيان را نشان مي‌دهد. طول اين نقش برجسته ۶ متر و عرض آن 20/3 متر است. نكته‌هاي اصلي كتيبه بيستون؛ معرفي داريوش از زبان خود او، دودمان هخامنشي، چگونگي اعاده پادشاهي به هخامنشيان، شيوه حكومت داريوش، مرگ كمبوجيه، طغيان گئوماتا و كشته شدن او در پائيز ۵۲۲ ق م، شورش و طغيان در بسياري از سرزمين‌ها و سركوبي آنها و اعاده نواحي بسياري كه از فرمانبرداري سر باز زده بودند، پيروزي‌هايي كه در نوزده نبرد نصيب داريوش شده، است.
قره‌كليسا، ماكودر سال 1386 هم، ايران پرونده قره‌كليسا را براي ثبت در فهرست ميراث جهاني معرفي كرد كه به‌دليل تغيير و تحولات صورت‌گرفته در سازمان ميراث فرهنگي و ارائه ديرهنگام پرونده، قره‌كليسا از سوي كارشناسان يونسكو نمره قبولي نگرفت و ايران يك سهميه خود را براي ثبت جهاني از دست داد. اما در تيرماه 1387، پرونده‌اي با عنوان مجموعه كليساهاي آذربايجان به يونسكو فرستاده شد و نهمين اثر جهاني ايران با نام مجموعه «كليساهاي ارامنه» شامل سه كليساي اصلي و چند بناي اطراف آن، همراه دهكده‌ها و قبرستان ثبت جهاني شد. اين كليسا در جنوب ماكو و ۲۰ كيلومتري شمال شرقي چالدران در كنار روستايي به همين نام واقع شده‌است. مجموعه قره كليسا، شامل سه كليساي اصلي با نام‌هاي قره كليسا يا سنت تادئوس، سنت استپانوس و زور زور است.
سازه‌هاي آبي، شوشتر
سازه‌هاي آبي شوشتر در دوران ساسانيان، جهت بهره‌گيري از نيروي آب به‌عنوان محرك آسياب‌هاي صنعتي ساخته شده است. در اين مجموعه بزرگ، ساختمان آسياب‌ها، آبشارها، كانال‌ها و تونل‌هاي عظيم هدايت آب و سيكا كه محلي جهت استراحت و تفريح است قابل توجه و جالب هستند. اين اثر زيبا در سال 1388 كه شامل 14 اثر بود، دهمين اثر جهاني ايران نام گرفت. در سفرنامه «مادام ژان ديولافو» باستان‌شناس نامدار فرانسوي از اين محوطه به عنوان بزرگترين مجموعه صنعتي پيش از انقلاب صنعتي ياد شده است.
بازار تبريز، تبريزسال 1389 نيز ايران براي نخستين‌بار توانست از ديگر ظرفيت‌هاي يونسكو استفاده كند و موفق به ثبت جهاني دو اثر تاريخي «بازار تبريز» و مجموعه «بقعه شيخ صفي‌الدين اردبيلي» به‌صورت همزمان شد. بازار تبريز يكي از بزرگترين و مهمترين بازارهاي سرپوشيده در سطح ايران و قاره آسيا به‌شمار مي‌رود. اين بازار با مساحتي حدود يك كيلومتر مربع، بزرگترين بازار سرپوشيده جهان است. هسته مركزي شهر تبريز در داخل يك چهارضلعي قرار گرفته و بازار تبريز در مركز اين چهارضلعي واقع شده‌است. اين بازار از سمت شرق به عالي‌قاپو (مجموعه كاخ‌هاي ولي‌عهدنشين) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخش‌هايي از شمال رودخانه مهران‌رود را شامل مي‌شود و اين دو بخش به وسيله پل‌هاي چوبي كه در امتداد راسته‌بازار قرار دارند، به هم متصل مي‌شوند.
بقعه شيخ صفي‌الدين، اردبيلآرامگاه شيخ صفي‌الدين اردبيلي يكي از مكان‌هاي تاريخي شهر اردبيل در شمال باختري ايران است. مجموعه «بقعه شيخ صفي‌الدين اردبيلي» در سال 1389 همزمان با بازار تبريز در يونسكو به ثبت جهاني رسيد. يكي از موارد منحصر به فرد اين مجموعه اين است كه اين بقعه حاوي ده‌ها اثر بديع در مضامين مختلف رشته‌هاي هنري است كه از آن جمله مي‌توان به عالي‌ترين نوع كاشي كاري معرق و مقرنس و گچ‌بري كتيبه‌هاي زيبا و نفيس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوي (مير عماد، مير قوام الدين، محمد اسماعيل و...) منبت‌هاي ارزنده، نقره كاري، تذهيب و طلاكاري، نقاشي و تنگ بري و غيره اشاره كرد. اين اثر از ساختار معماري فخيمي برخوردار است كه گرد هم آمدن فضايل هنري نامبرده، آن را در مجموعه‌هاي تاريخي ايران شاخص و متمايز كرده‌است.
باغ‌هاي ايرانيسال گذشته كه اجلاس كميته ميراث جهاني در پاريس برگزار شد، ايران يك پرونده تاريخي و يك پرونده طبيعي را براي ثبت معرفي كرده بود اما فقط موفق شد باغ‌هاي ايراني را به عنوان سيزدهمين اثر جهاني خود در بخش تاريخي ثبت كند. مجموعه نه باغ ايراني به ترتيب، باغ ايراني پاسارگاد در پاسارگاد، باغ ارم در شيراز، باغ چهلستون در اصفهان، باغ فين در كاشان، باغ عباس‌آباد در مازندران، باغ شازده در كرمان، باغ دولت‌آباد در يزد، باغ پهلوان‌پور در مهريز و باغ اكبريه در بيرجند هستند. اين باغ‌ها عنوان يك ساختار كامل، بيانگر رابطه تنگاتنگ ميان بستر فرهنگي و طبيعي است و نشانه‌اي از سازگار نمودن و همسو كردن نيازهاي انسان و طبيعت است.
گنبد قابوس، گنبد
امسال و تقريباً چند روز پيش بود كه ايران براي دومين بار دو اثر ملي را در يونسكو به ثبت رساند كه يكي از اين آثار زيبا و منحصر به فرد «گُنبَدِ كاووس يا گنبد قابوس» است. گنبد قابوس به‌عنوان يكي از آثار معماري اسلامي جايگاه و اهميت ويژه‌اي دارد و اگرچه برج‌هاي ديگري مانند رادكان و رسكت وجود دارند، ولي اين اثر، مادر برج - مقبره‌هاي ايران محسوب مي‌شود. گنبد قابوس مركز شهرستان گنبد كاووس در استان گلستان ايران است. اين شهر به خاطر دارا بودن يكي از بلندترين برج‌هاي آجري دنيا با همين نام كه در قرن يازدهم ميلادي بنا شده‌است، معروف است. گنبد قابوس از نظر شيوه ساخت و معماري در نوع خود بي‌نظير است و پس از سقوط ساسانيان در ايران باستان و ورود اسلام به ايران، كهن‌ترين و نخستين اثر معماري همين گنبد قابوس بوده است كه يكي از حكام محلي به نام قابوس بن وشمگير در طبرستان آن زمان (ايالت هيركان) سفارش ساخت آن را داد.
مسجد جامع اصفهان، اصفهان
مسجد جمعه يا مسجد جامع اصفهان كه همزمان با گنبد قابوس و طي چند روز اخير به ثبت جهاني رسيده است دايرة‌المعارفي متنوع از سبك‌هاي مختلف هنر معماري در بيش از يك‌هزار سال تاريخ و تمدن ايران و چكيده و عصاره معماري ايران در دوران اسلامي است. كاوشهاي باستانشناسي نشان از آن دارد كه احتمالاً اين مسجد پيش از تسلط اعراب بر اين شهر، مركز مذهبي مهم شهر بوده و به‌صورت يكي از آتشكده‌هاي شهر اصفهان كاربري داشته‌است. كشف يك پا ستون، با تزيينات دوره ساسانيان، در منطقه شمالي مسجد، وجود بنايي قبل از اسلام را تأييد مي‌كند. درباره تاريخچه تغيير و تحولات مسجد اختلاف نظرهايي وجود دارد ولي به نظر مي‌آيد ساخت مسجد جامع به قرون اوليه هجري و در زمان عباسيان بوده كه در قرن سوم هجري محراب آن تخريب و جهت قبله آن اصلاح شده‌است. نكته جالب توجه در معماري اين مسجد آن است كه بخش‌هاي گوناگون آن در طول نزديك به دوهزار سال شكل گرفته‌اند و طي اين سالها همواره در حال مرمت و بازسازي بوده‌است كه آخرين آنها بازسازي بخش تخريب شده بر اثر بمباران هواپيماهاي عراقي در طول هشت سال جنگ ايران و عراق بوده‌است.
منبع: ایران
