بازار کتاب کشور طی هفته آینده شاهد نشر یک کتاب تازه خواهد بود که قرار است سوالات مختلفی در باره توافق ژنو را از منظر کارشناسی و علمی مورد بحث قرار دهد و پاسخ بسیاری از پرسش ها و شبهات در خصوص ابعاد مختلف این توافق را در اختیار افکار عمومی بگذارد.
به گزارش ایسنا، دکتر محمد حسن دریایی، یکی از پژوهشگران و تحلیلگران کشور در حوزه خلع سلاح بین‌المللی که سابقه طولانی مطالعاتی و دانشگاهی و حضور در محافل بین‌المللی مرتبط با خلع سلاح دارد و چهره ای شناخته شده برای متخصصان خلع سلاح است، در این کتاب یک دسته بندی از مقولات مربوط به حقوق بین‌الملل و خلع سلاح ارائه نموده و در این قالب روایتی تاریخی - حقوقی از توافق ژنو و مبانی آن ارائه کرده است.
این کتاب هم‌زمان با درخواست رئیس جمهور از دانشگاهیان و حقوقدانان کشور برای انجام یک کار دقیق علمی، فنی و حقوقی و مشخص کردن همه ابعاد برنامه اقدام ژنو، منتشر می‌شود.
طی چند ماه گذشته مطبوعات و سایتهای مختلف طیفی از تحلیل‌ها را درباره توافق ژنو منتشر کردند و مردم با این سوال روبرو شدند که اصل ماجرا چیست؟ این کتاب قرار است روایتی تخصصی و حقوقی برای پاسخ به این سوال ها ارائه کند.
دریایی طی مصاحبه ای، هدف اصلی از نگارش کتاب " مذاکره هسته‌ای با 1+5، توافق ژنو" را بررسی دقیق و همه جانبه ابعاد فنی، حقوقی و سیاسی متن توافق با هدف رفع ابهامات مطرح شده در سطح اجتماع اعلام کرده است.
وی پژوهشگر و محقق در زمینه خلع سلاح و امنیت بین المللی است و بیش از 20 سال سابقه تحقیق و کار اجرائی مرتبط دارد و صاحب کتاب و مقالات متعدد در این زمینه است. تدریس در دانشگاهها، کسب عنوان پژوهشگر برتر دانشگاهی در سال 1387و مشارکت در کنفرانسهای بین المللی علمی از سوابق علمی وی است. این تجربیات و دانش در زمینه خلع سلاح بین المللی، کتاب وی را به یک منبع کاربردی و تخصصی تبدیل خواهد نمود.
در آستانه انتشار کتاب، دکتر محمد حسن دریایی طی مصاحبه ای درباره مشخصات کتاب، برخی جزئیات و دیدگاههای خود را توضیح داده است.
گفتنی است کتاب " مذاکره هسته ای با 1+5، توافق ژنو" توسط انتشارات روزنامه اطلاعات مراحل پایانی نشر را می گذراند و از هفته آینده به بازار کتاب کشور عرضه خواهد شد.
* (سوال): کتاب بدنبال توضیح و تشریح چه چیزی است؟
** (دکتر دریایی): کتاب همانطور که از نامش پیداست حول موضوعات مرتبط با مذاکرات هسته‌ای کشورمان با اعضای دائم شورای امنیت و آلمان است گرچه محور تمرکز آن توافق اخیر بر سر برنامه اقدام ژنو است و امیدوارم بتواند یک نگاه جامع و همه‌جانبه به مهمترین موضوع در سیاست خارجی کشورمان بیاندازد، جنبه‌های تازه ای از مذاکرات را بیان کرده و یک تصویر فراگیر ارائه دهد. امیدوارم پس از خواندن کتاب، سطح دانش و معرفت خواننده نسبت به موضوع ارتقا یابد. سعی کرده ام با یک نگاه کارشناسی همه ابعاد حقوقی سیاسی و فنی برنامه اقدام ژنو را مورد واکاوی قرار دهم تا خواننده به نوعی نگاه جامع در خصوص این سند و یک پاسخ منطقی به سوالات و شبهات مطرح شده در سطح اجتماع برسد. تمام تلاشم این بود که مطالب و دیدگاههای مطرح شده با غنای فنی و حقوقی خود کتاب را به یک اثر علمی تبدیل کنند.
* چطور شد در این مقطع به فکر تهیه کتابی در یکی از پر بحث ترین مسائل سیاست خارجی کشور افتادید؟ هدف اصلی از نگارش کتاب چیست؟ و این ایده از چه زمانی مطرح شد؟
** مطالعات من در باره موضوعات مرتبط با مذاکرات هسته‌ای و مباحث نظری خلع سلاح و عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای به سالها قبل می‌رسد. بیش از دو دهه است که در این زمینه فعالیت مطالعاتی و میدانی دارم و همواره تلاش کرده‌ام پس از پایان یک مذاکره، درخصوص همان موضوع مذاکراتی، با نگارش مقاله یا تحلیل، نقاط قوت و ضعف روند و نتایج آن را تبیین کنم. اعتقاد دارم این کار باعث می‌شود که نقاط ضعف و قوت آسیب شناسی و برای مذاکرات بعدی نقاط ضعف برطرف و نقاط قوت تقویت شود. تلاش های من در این حوزه جدید نیست. معتقدم آسیب‌شناسی مذاکرات بین المللی به رشد چشمگیر سطح دیپلماسی کشورمان کمک رسانده است؛ به نحوی که بدون اغراق، قدرت چانه زنی و مذاکرات دیپلماتیک متخصصان کشور در حوزه امنیت بین‌الملل، از منابع قدرت کشورمان محسوب می‌شود. این حرف من نیست، اذعان رسمی و صریح کشورهای طرف مذاکره ایران است.
به هر حال این یک ابتکار شخصی است و اصلا یک کار سفارشی نیست. البته بعد از جمع آوری و نگارش کتاب، دوستان را در جریان قرار دادم که مورد استقبال قرار گرفت. بعد از اتمام مذاکرات مربوط به توافق ژنو در 3 آذر 1392، مطالعات عمیقی را روی بررسی جوانب مختلف برنامه اقدام ژنو آغاز کردم. در ابتدا قصد داشتم یک مقاله ارائه دهم و نظرات خود را روی متن ارائه دهم. اما بعداً با مشاهده نقدهای متعدد و سؤالات و ابهاماتی که بعضاً به صورت روزانه در این زمینه مطرح می‌شد، تصمیم گرفتم که عمق بیشتری به مطالعات خود بدهم و در قالب یک مجموعه فراگیرتر، با دقت بیشتری به بررسی جوانب مختلف حقوقی، فنی و سیاسی این موضوع بپردازم و پس از جمع‌آوری مطالب و دسته‌بندی آنها به این نتیجه رسیدم که جا برای نگارش و تدوین یک کتاب وجود دارد. لذا این کتاب را تهیه کردم و قصدم این بوده با نگاهی بیطرفانه، تصویری همه جانبه از مذاکرات هسته‌ای با 1+5 ارائه دهم. صریحا بگویم هدف کتاب، به هیچ وجه جانبداری یا تخریب برنامه اقدام ژنو نیست، بلکه بدنبال بررسی همه جانبه ابعاد حقوقی، فنی و سیاسی توافق ژنو و جمع‌آوری نظرات مختلف به صورت موضوعی، در محیطی آرام و علمی است.
* در روزهای اخیر رئیس جمهور از سکوت دانشگاهیان نسبت به توافق ژنو انتقاد کردند. آیا ارتباطی بین انتشار این کتاب و گلایه رئیس جمهور از اهل قلم وجود دارد؟
** صادقانه بگویم اگر این کتاب به چاپ نمی‌رسید، انتقاد رئیس محترم جمهور را نسبت به خودم کاملاً وارد می‌دانستم و شخصاً احساس بد بی‌تفاوتی نسبت به موضوعات مهم مملکتی، آزارم می‌داد. هرچند مراحل تدوین این کتاب، ماه‌ها قبل از این انتقاد شروع شده بود، اما خوشحالم که از قبل کارهای مقدماتی را انجام داده بودم و توانستم به عنوان یک عضو کوچک جامعه اهل قلم، بخش بسیار کوچکی از دینم نسبت به مملکت را ادا کرده و شرمنده مردم و رئیس جمهور محترم نباشم. البته امیدوارم همه خوانندگان کتاب در نهایت از رهیافت حقوقی، فنی کتاب که مبتنی بر اطلاعات کارشناسی است راضی باشند.
* چرا برنامه اقدام ژنو تبدیل به محور اصلی کتاب شد؟ و آیا این به معنای محدود شدن در مباحث چند ماه اخیر است یا نگاهی به کل مسئله هسته ای انداخته اید؟
** به نظر من پرونده هسته‌ای مهمترین موضوع ملی است و لذا مذاکرات هسته ای را نیز یک موضوعی ملی می دانم. خوشبختانه اجماع ملی در این خصوص وجود داشته و باید این اجماع را به عنوان نقطه قوت حفظ نمود. در فصل های مختلف به دیدگاههای مقامات کشور از جمله نقطه نظرات رسمی مقام معظم رهبری پرداخته ام و بنابراین یک نگاه تاریخی هم وجود دارد اما بهر حال در مقطع توافق ژنو قرار داریم و موضوع روز کشور همین موضوع است. از نظر حقوقی و بین المللی، برنامه اقدام ژنو نیز یک دستاورد ملی است و به نظرم همه ایرانی ها باید نسبت به آن احساس وظیفه نمایند. معتقدم اگر کماکان به صورت ملی به این موضوع نگاه کنیم بسیاری از مشکلات حل می‌شود زیرا اگر بر این اعتقادیم که برنامه اقدام ژنو دارای محاسنی است، باید آنرا در قالب خدمت به منافع ملی بیان کنیم و چنانچه نقدی داریم باید آنرا هم در این قالب مطرح نمائیم. به هر حال طرفداری یا نقد باید در راستای تقویت منافع ملی و فرآیند مذاکرات باشد. آنچه اصالت دارد، حفظ منافع ملی کشور در فرآیند مذاکرات است.
* کتاب چند فصل دارد و بر اساس چه ملاک‌هائی تقسیم بندی شده است؟ اگر ممکن است به صورت مختصر نمائی از درون کتاب را ارائه کنید؟
** سعی کرده ام نگاهی جامع الاطراف به مسئله از منظر حقوق بین الملل و سیاست های هسته ای کشور داشته باشم لذا کتاب شامل یک نگاه تاریخی و تحلیلی است که به همین علت کتاب را به ده فصل تقسیم کردم. در فصل اول ضمن ارائه یک مقدمه به طرح موضوع می‌پردازم و شرایط کلی و اهداف و سؤالات اصلی کتاب ارائه می‌شود. فصل دوم، به بیانات گهربار مقام معظم رهبری در خصوص موضوعات هسته‌ای، به تفکیک موضوعی اختصاص دارد. در فصل سوم، یک بحث پایه ای در زمینه حقوق بین‌الملل و انرژی هسته‌ای ارائه و به صورت علمی و دانشگاهی، مبانی حق کشورها برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای، جنبه‌های مختلف حق هسته‌ای کشورها، رویه‌های بین‌المللی کشورها در این زمینه، رأی مشورتی دیوان بین‌المللی دادگستری در مورد سلاح‌های هسته‌ای، تلاش‌های غربی‌ها برای محدود کردن حق کشورهای غیرهسته‌ای عضو «NPT» مورد بحث قرار گرفته است. همچنین مبانی حقوقی حق غنی‌سازی طبق این معاهده و اسناد کنفرانسهای بازنگری و قرارداد پادمان مورد بحث حقوقی قرار می‌گیرد. یک بحث حقوقی هم در زمینه جنبه‌های مختلف حق ارائه می‌شود. موضوع اجرای حق و مسائل مرتبط با آن، همچنین میزان اثرگذاری اجرای حق روی حق هم مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. همچنین این موضوع مورد کنکاش قرار می‌گیرد که اعمال محدودیت در اجرای حق، روی سلب حق چه اثراتی دارد. وضعیت برنامه اقدام ژنو از نظر حقوقی چگونه است و تعهدات پذیرفته شده، چه اثری روی حق غنی‌سازی کشورمان دارد. در فصل چهارم، مبانی نیاز ایرانی به انرژی هسته‌ای مطرح و نشان داده می‌شود که برنامه هسته‌ای ایران یک برنامه انرژی بنیان، ناشی از نیازهای عینی کشور است که توسط دولت‌های مختلف به عنوان یک نیاز پیگیری شده است. حتی نوع حکومت نیز در این موضوع تأثیری نداشته است، به نحوی که برنامه انرژی هسته‌ای ایران در بسیاری از موارد، از قبل از انقلاب آغاز گردیده است. در ادامه، تاریخچه مختصری از تلاش‌های کشورمان قبل و بعد از انقلاب اسلامی برای دستیابی به انرژی هسته‌ای ارائه می‌شود. در فصل پنجم، روند مذاکرات و نتیجه برنامه اقدام ژنو ارائه می‌شود و به دور از جنجال‌های رسانه‌ای، با درج اسناد یاد شده، نگاهی دقیق به ماهیت اصلی مذاکرات و برنامه اقدام ژنو، انداخته می‌شود. در فصل ششم سؤالات و ابهامات موجود در مورد ساختار و روش مذاکره در برنامه اقدام ژنو با ارائه نظرات موافقین و منتقدین، مطرح و مورد بحث قرار گرفته است. در فصل هفتم، واکاوی برنامه اقدام ژنو در زمینه محتوای هسته‌ای این توافق صورت خواهد گرفت و نظرات مختلف منتقدین و طرفداران مورد بررسی قرار می‌گیرد. فصل هشتم، کنکاشی در باب چگونگی لغو تحریم‌ها طبق این توافق است که آنجا نیز ضمن بیان نظرات منتقدین و طرفداران، سعی شده زمینه‌ای برای تسهیل قضاوت خواننده فراهم شود. در فصل نهم هم با دیدی بیطرفانه، اثرات بین‌المللی و منطقه‌ای توافق ژنو مورد بررسی قرار گرفته و فصل پایانی نیز به ضمائم مرتبط با برنامه اقدام ژنو اختصاص یافته است.
*دیدگاه کتاب در مورد مذاکره با 1 +5 چیست؟
** اعتقاد دارم باعث افتخار هر ایرانی است که بالاخره مقاومت ملت نتیجه داد و غرب با شناخت و اذعان به تسلیم ناپذیر بودن ملت بزرگ ایران، مجبور شد خواستهای حداکثری خود در قالب اقدامات غیرقانونی در قطعنامه‌های شورای امنیت را کنار گذاشته و پای میز مذاکره با ایران بنشیند تا راه حلی با رضایت دو طرف مشخص شود. به نظر من، مقاومت ملت ایران در تدوین برنامه اقدام ژنو تبلور عینی پیدا کرد. بنابراین فرآیند مذاکرات دارای اهمیت است. این یک فرآیند دنباله‌دار بوده و باید به آن به صورت یک موضوع بلند مدت نگاه کرد.
کتاب یک نگاه حرفه‌ای نسبت به توافق ژنو دارد. ایران بارها اعلام نموده که برای اینکه حقانیت خود را در زمینه هسته‌ای نشان دهد، حاضر است وارد روند جدی مذاکرات با 1+5 شود و بیش از یک دهه است که با حسن نیت در این خصوص تلاش نموده است. ما هیچ‌گاه مشکلی با مذاکره نداشته‌ایم، بلکه زیاده خواهی‌ها و کارشکنی‌های طرف مقابل و مخصوصاً غربی‌ها، سبب شده که در روند مذاکرات خلل وارد شود. افتخار ما این است که در مذاکرات با توجه به جمیع عناصر قدرت ملی دست بالا را داریم.
سعی کتاب این بوده که نگاهی چند بعدی و فارغ از قضاوت به خواننده ارائه دهد. هم سوالات و ابهامات منتقدین را بیان داشته و هم نظر طرفداران را مطرح نموده است. قضاوت در مورد موفقیت من در ارائه پاسخ های قانع کننده به سوالات، بر عهده خواننده محترم کتاب است.
*با توجه به تجارب گسترده ای که در این زمینه دارید، نظرتان درباره تحلیل ها و نقدهای اخیر درباره روند مذاکرات از منظر حقوقی چیست؟
** به اعتقاد حقیر یک انتخاب برای کشورمان وجود داشته است، یا از اساس وارد روند مذاکراتی نشود و یا برای اثبات حقانیت خود وارد مذاکرت جدی و رو به جلو شود. ایران همواره برای اثبات حقانیت خود از مذاکره استقبال کرده است. در دوره های قبلی مذاکراتی هم همیشه کشور به صورت یکپارچه از مذاکره کنندگان حمایت کرده است. بنابراین یا نباید مذاکره کنیم، یا در صورتی که نظام تصمیم گرفت که مذاکره کنیم، بیان نقدهایمان باید به نحوی باشد که به تخریب مذاکره کنندگان و تضعیف آنها منجر نگردد. تضعیف مذاکره کنندگان در یک روند مذاکراتی، به معنای بی‌اعتباری کشور است و منافع بلند مدت کشور را به شدت به خطر می‌اندازد. نباید فراموش کنیم که اتحاد مردم و اجماع داخلی برای اعلام یکپارچه مواضع کشور برای حصول به حقوق حقه خود، بزرگترین برگ برنده مذاکره‌کنندگان در مذاکرات آتی است. بنابراین طرفداری یا نقد، باید به گونه‌ای ارائه شود که نهایتاً ظهور و بروز یکپارچگی ملی برای کسب منافع ملی را در مذاکرات به دنبال داشته باشد.
بخاطر ماهیت ویژه پدیده های اجتماعی و سیاسی که مستقیما با موضوعات انسانی مرتبط است، نمی توان منکر وجود نقد یا منافع عظیم آن شد. برنامه اقدام ژنو هم از این قاعده مستثنی نیست. نقد مانند الماسی است که اندیشه‌ها را حول یک موضوع خاص صیقل می‌دهد و باعث رشد و ارتقای کیفی دانش و بینش جامعه بشری در خصوص آن موضوع می‌شود. اما بنظرم می رسد که این نقد باید در چارچوب و قالب‌های پذیرفته شده و براساس مبانی اصولی خود صورت پذیرد که نهایتاً منجر به تقویت اصل موضوع شود. فرق نقد و تخریب این است که نقد، اصل موضوع را می‌پذیرد، اما خواهان تقویت نقاط قوت آن و برطرف کردن نقاط ضعف آن است اما تخریب از اساس خواهان نابودی کل موضوع است. کتاب حاضر تلاش دارد زمینه یک تمرین در خصوص گسترش فرهنگ پرسش و پاسخ و احترام به فرهنگ نقد و نقدپذیری را فراهم کند. منتقدین تمرین کنند در کنار نظرات خود بتوانند نظر مخالف را هم ببینند و با احترام و تواضع نسبت به همدیگر، قضاوت را به خواننده بسپارند.
