ماهنامه بورس امروز در پانزدهمین شماره خود آورده است: آغاز به کار سازمان اقتصاد اسلامی در بهمن ماه سال 1358 در راستای توسعه و ترویج سنت اسلامی قرض الحسنه و امحای ربا، در واقع گامی بود برای سالم سازی اقتصاد و خدمت به مردم و تامین بخشی از نیازهای جامعه، اگرچه این سازمان به عنوان یک مجموعه غیر انتفاعی، از تحصیل سود مادی منع شده است، اما به موجب الزامات بانک مرکزی به منظور تقویت بنیه مالی این سازمان و صندوق های همکار آن، می بایست 10 درصد از منابع این سازمان و صندوق های همکار آن به صورت نقد نگهداری شود یا صرف خرید اوراق مشارکت یا سپرده در حساب بانکی شود تا در صورت نیاز به نقدینگی، مورد استفاده قرار گیرد. در این میان عمق کم بازارسرمایه و ریسک عدم نقدشوندگی آن سبب شده است تا این سرمایه های خرد مردمی از بازار سرمایه روی گردان باشند و در سمت بازار پول قرار گیرند. در این میان مصاحبه ای با مدیرعامل این سازمان عبداله فرجی صورت گرفته است که به صورت مشروح در ذیل آمده است؛ اگرچه در این مصاحبه تلاش شد تا نظر مساعد مدیرعامل این صندوق برای سرمایه گذاری در اوراق عرضه شده در بازار سرمایه و یا صندوق های سرمایه گذاری فعال در این بازار جلب شود، اما اطمینان موجود از بازار پول منجر شد تا وی تنها به این نکته اکتفا کند که این مجموعه در گذشته مبادرت به خرید بخشی از سهام شرکت ها کرده است که از این محل نیز سود مناسبی عایدش می شود، لذا این میزان سرمایه گذاری برای این مجموعه کفایت می کند و ترجیح بر این است که سرمایه گذاری های دیگر صرفا به خرید اوراق مشارکت قابل عرضه در بازار پول اختصاص یابد.
با توجه به این که هدف سازمان اقتصاد اسلامی سالم سازی اقتصاد، خدمت به مردم و تأمین بخشی از نیازهای جامعه است، برای تحقق این اهداف در سال جاری چه برنامه ای دارید؟
اصولاً هدف ما در این سازمان توسعه و ترویج بحث قرض الحسنه از طریق پرداخت وام های قرض الحسنه به وسیله خود سازمان یا صندوق های قرض الحسنه همکار است؛ بر این اساس به دلیل پراکندگی و مراجعه افراد در سراسر کشور بیشتر سعی می کنیم از طریق صندوق های همکار به نیازمندان کمک کنیم.
صندوق های همکار را چه نوع صندوق هایی تشکیل می دهند؟
صندوق های همکار به صندوق هایی اطلاق می شود که زیر نظر سازمان فعالیت و همکاری می کنند. هر یک از این صندوق ها از یک شخصیت حقوقی مستقل، مدیر و کارمند و... برخوردارند و جهت کنترل و نظارت، حداقل سالی یکبار حسابرسی می شوند تا فعالیتشان بر اساس ضوابط تعیین شده و خارج از بحث قرض الحسنه نباشد. طبیعتاً گاهی ممکن است این صندوق ها در طول فعالیتشان نیاز به نقدینگی بیشتری داشته باشند، از این رو همیشه وجهی در اختیار آنها بدون دریافت هیچ مبلغ اضافه و سودی از سوی سازمان اقتصاد اسلامی ایران قرار می گیرد تا فعالیت آنها تداوم یابد. با توجه به شرایط جغرافیایی صندوقی که در آن قرار گرفته است، ممکن است به صندوقی حدود 100 یا 200 میلیون تومان وام دهیم؛ و به تدریج این وام از آنها پس گرفته می شود. طبیعتاً هر چه محل استقرار صندوق کوچکتر، محروم تر و در حاشیه های شهر باشد وجوهی را که مردم در صندوق می گذارند کمتر و متقاضی وام بیشتر است. به عنوان مثال در شمال تهران به دلیل کمبود مراجعه برای وام مبلغ قابل توجهی پول در صندوق وجود دارد چرا که مراجعات برای وام به نسبت کمتر است؛ در مقابل در حاشیه ی تهران به دلیل مراجعات بیشتر پول کمتری در صندوق ها وجود دارد؛ لذا یکی از برنامه های این سازمان بر این است که به صندوق هایی که افراد زیادتری مراجعه می کنند کمک بیشتری شود تا مردم آن منطقه قادر به تامین نیازهای خود باشند. ما فکر می کنیم اگر این نوع صندوق ها نباشند برخی اقشار مانند روستاییان ناچار به پیش فروش محصولات خود یا رباخواری می شوند؛ به همین دلیل است که به این صندوق ها به اندازه ای کمک می شود تا نیاز این احتیاجات را رفع کنند. در استانها و مناطق روستایی مانند مازندران که بخش کشاورزی آن در فصل کشت، پول مورد نیاز خود را برای جبران هزینه ها از صندوقها می گیرند تا کشت کنند. بنابراین صندوق ها ناچار به ارایه وام و تسهیلات به آنها می شوند تا در زمان برداشت محصول وام ها تسویه شوند؛ بنابراین ما به این صندوق ها کمک کنیم تا بیشتر قادر به ارایه تسهیلات باشند.
از سوی دیگر گاهی افراد به پولی که در صندوق سپرده اند، احتیاج می یابند، یا به عنوان مثال در منطقه ای در یک مؤسسه اعتباری غیرمجاز سر و صدایی می شود، این مساله سبب می شود که مردم به صندوق ها مراجعه و پولشان را بگیرند، از این رو ما تلاش می کنیم با پرداخت پول به این صندوق ها، کمک کنیم تا به آرامش بازگردند.
- برنامه های شما برای سال جاری در توسعه فعالیت هایتان چیست؟
امسال نیز همچون سالهای گذشته به فعالیت خود ادامه می دهیم؛ ضمن اینکه این موضوع در حال بررسی است که صندوق های همکار تا چه اندازه می توانند در اقتصاد مقاومتی فعال باشند. بر این اساس برای کارگاه های کوچک، برنامه های ویژه ای در نظر گرفته شده است اما هنوز عملیاتی نشده است. به عنوان مثال در کارگاهی که 10 نفر مشغول به کار اند به دلیل کمبود نقدینگی و نیاز به مواد اولیه، احتمال ورشکستگی آنها وجود دارد، از این رو در حال بررسی هستیم که تا چه اندازه می توان این کارگاه ها را مورد حمایت قرار داد تا از تعطیلی آنها جلوگیری شود. لازم به یاد آوریست که سال گذشته در سطح کشور، صندوق های همکار ما 3 میلیون وام مورد پرداخت کرده اند.
- تعداد صندوق همکار شما در کل کشور چه میزان است؟
حدود هزار صندوق در کل کشور همکار ما هستند، اساسا ما هر صندوقی را برای همکاری نمی پذیریم. درجه اول شرط ما برای همکاری با صندوق ها این است که اولاً هیأت مدیره این صندوق ارتباط مالی با صندوق نداشته باشند. دوما" مزد کاری برای وام دریافت نکند یا حداکثر دریافت مزد، 4 درصد باشد. اما در مجموع صندوق نباید هیچگونه فعالیت تجاری، معاملات، خرید و فروش داشته باشد. در این سازمان برای همکاری با صندوق ها، تفاهم نامه ای وجود دارد که باید امضاء و اجرا شود. مطبوعات صندوق رایگان در اختیار آنها قرار می گیرد و در پایان سال با توجه به ضعیف بودن یا نبودن آن صندوق، تسهیلاتی به آنها ارایه می شود. در این میان گاهی دریافت کارمزد 4 درصدی پاسخ گوی هزینه کارمندان و سایر هزینه های صندوق ها نیست، بنابراین برای ادامه حیات آنها به این نوع صندوق ها کمک بلاعوض نیز می شود. مضاف بر اینکه چند سال قبل برخی از سهامداران قبلی سازمان بخشی از سهامشان را به صورت رایگان در اختیار صندوق ها قرار دادند. به عبارت دیگر این سازمان از حدود 530 صندوق سهامدار برخوردار است که در واقع حدود 62 درصد از سهام این سازمان به این صندوق های قرض الحسنه تعلق می گیرد. حدود 30 درصد دیگر آن به مؤسسات خیریه و 8 درصد مابقی آن به افراد حقیقی تعلق دارد. بر اساس ماده 64 اساسنامه، سازمان اقتصاد اسلامی سود ندارد، ولی اگر در پایان سال مالی آن، از درآمدی برخوردار شده باشد، این درآمد صرف تحکیم مبانی جمهوری اسلامی می شود تا قرض الحسنه و کمک به صندوق ها در کشور ترویج شود.
- معمولا باید 10 درصد از منابع صندوق به صورت نقد یا اوراق مشارکت نگهداری شود، آیا این مساله جزء اساسنامه سازمان اقتصاد اسلامی است؟
خیر، این شرط بانک مرکزی است که باید رعایت شود، اما اجرای آن بستگی به شرایط صندوق و میزان نقدینگی آن است؛ ما نیز به ویژه به صندوق ها تأکید می کنیم که حداکثر 80 درصد از منابع موجود خود را وام دهند و 20 درصد از دیگر منابع خود را همیشه پیش خود نگه دارند تا در زمان بروز مشکل قادر به رفع آن باشند.
در واقع بانک مرکزی در سال 1388 عنوان کرد که باید 10 درصد از منابع صندوق به صورت نقد یا اوراق مشارکت نگهداری شود و در نهایت آن را در شورای عالی پول و اعتبار تصویب کرد، بر این اساس بانک ها و موسسات موظف شدند تا 10 درصد سپرده قانونی داشته باشند، اما براساس توافقی که این سازمان با بانک مرکزی داشت این سپرده برای ما به 5 درصد کاهش یافت و هم اکنون شرایط بانک مرکزی را اجرا می کنیم؛ چرا که نمی خواهیم از این مسیر درستی که بانک مرکزی سخت گیرانه ما را به سمت آن هدایت کرده، خارج شویم.
-بودجه صندوق ها برای تأمین اعتبار و پوشش هزینه های جاری، از چه محلی تأمین می شود؟ آیا این بودجه صرفاً از محل دریافت کارمزدهایی است که در ازای تسهیلات اعطایی به مردم ارایه می شود، تامین می شود؟
بخشی از این بودجه از کارمزد 4 درصدی وام یا سود 15 تا 10 درصدی پولی است که در حساب های صندوق ها نزد بانک ها وجود دارد، تامین می شود. البته ناگفته نماند که خیلی از هیأت امنای صندوق ها در صندوق ها خود هزینه ها را تأمین می کنند و همچنین بخشی از این بودجه از طریق اجاره ساختمان خود تامین می شود.
- آیا صندوق ها بخشی از دارایی خود را در بانکها سپرده می کنند؟
بله، همانطور که گفتم از کل منابع مالی صندوق ها، 80 درصد در قالب وام و تسهیلات به مردم ارایه می شود. بخشی از20 درصد دیگر از این منابع می تواند در بانکها سپرده شود.
- به هر حال شما صندوق هایی دارید که درآمد و دارایی های خیلی خوبی دارند، آیا امکان ورود این صندوق ها به بازار سرمایه تحت نظر سازمان اقتصاد اسلامی وجود ندارد؟
فعالیت صندوق ها در بورس ممنوع شده است، زیرا طبق اساسنامه، این صندوق ها امکان جا
به جایی درآمد یا دارایی را ندارند، از طرفی سازمان اقتصاد اسلامی دارایی و عملکرد این صندوق ها را تحت نظر خود دارد. به عنوان مثال مدتی بود با سازمان امور دارایی در زمینه مالیات بر ارزش افزوده مسأله داشتیم که اخیراً حل شده است. چرا که سازمان امور مالیاتی قصد داشت از سود سپرده مالیات دریافت کند. در واقع بانک مرکزی صندوق ها را از هرگونه فعالیتی معاف کرده است. از این رو ما هم در حال حاضر قصد نداریم از صندوق ها بخواهیم تا بر خلاف نظر بانک مرکزی و آن چیزی که مجلس تصویب کرده، عمل کنند. چرا که در غیر اینصورت انسجام از میان می رود و ممکن است در این بین چند کار خلاف دیگر هم انجام شود. امسال اولین سال است که از نظارت بانک مرکزی خارج شده ایم، لذا باید با یک برنامه ریزی برای هزینه های صندوق ها چاره اندیشی کنیم. به عنوان مثال یک مشکل عمده ما در مورد کارکنان صندوق است که به دلیل درآمد پایین هنوز موفق نشده ایم که برای آنها سنوات ذخیره کنیم؛ در واقع می شود گفت یک رقمی را صندوق به کارکنان خود بدهکار است.
- بحث سنوات صندوق ها را به چه صورت حل کرده اید؟
هم اکنون در حال بررسی سنوات و بدهی صندوق ها در این زمینه هستیم. هم اکنون طی قراردادی، در نظرداریم تا کارکنان و مدیران صندوق ها قادر به استفاده از بیمه تکمیلی درمان باشند. در حال حاضر می توان گفت که تقریبا تمام اعضای هیأت مدیره صندوق ها ( به جز چند نفر از مدیران عامل) و کارکنان به صورت رایگاه در صندوق ها کار می کنند؛ به همین علت صندوقها آن هزینه هایی که سایر مؤسسات مالی دیگر دارند، را ندارند و مردمی خدمت می کنند. به عنوان مثال گاهی صندوق بعدازظهرها کار می کنند و چند نفر می آیند و کار مردم را انجام می دهند؛ البته به این معنی نیست که صندوق کوچکی باشد به عنوان مثال اول خیابان دولت، مسجدی هست که یک صندوق قدیمی و خوب دارد که عصرها کار می کند.
- مدیریت صندوق های مساجد با شماست؟
بله خیلی از این صندوق ها زیر نظر ماست. بیشتر صندوق های قدیمی تهران با ما کار می کنند.
- هدف سازمان اقتصاد اسلامی سرمایه گذاری برای تحکیم اهداف و مبانی جمهوری اسلامی است، لذا سودی که از محل سرمایه گذاری ها برای سازمان حاصل می شود باید صرف هزینه های خود صندوق ها و خیریه ها شود؛ در حال حاضر سرمایه گذاری های شما عمدتاً در چه بخش هایی صورت گرفته است؟
در حال حاضر ما جایی سرمایه گذاری نمی کنیم.
- پس درآمد سازمان اقتصاد اسلامی از چه محلی حاصل می شود؟
بخشی از منابع این سازمان ممکن است صرف خرید اوراق مشارکت شود. ولی ما ریسک نداریم. برخی سهام هم از گذشته از سوی این سازمان خریداری شده که هم اکنون نیز درآمدی برای سازمان از این محل منظور می شود. این سود در حدی است که قادر باشیم صندوق ها را مورد حمایت قرار دهیم. طبق شرایط جدید بانک مرکزی، این سازمان نمی تواند فعالیت اقتصادی داشته باشد. سازمان در قدیم یک بخش بازرگانی داشت که واردات انجام می داد. به عنوان مثال در زمان جنگ تحمیلی، سازمان با نظر دولت گوسفند یا لاستیک با کامیون وارد می کرد و این محصولات را به قیمت تمام شده در بازار عرضه می کرد؛ حال نیز اگر در صورت تشخیص دولت مبنی بر وجود ضرورت به واردات کالا و عرضه آن به قیمت تمام شده برای جلوگیری از تورم، سازمان اقتصاد اسلامی وارد خواهد شد و دولت را مورد حمایت قرار خواهد داد.
- با توجه به اینکه شما بخشی از درآمد خود را صرف خرید اوراق مشارکت می کنید، با سررسید این اوراق، و دریافت پولتان، این نقدینگی را کجا مجددا سرمایه گذاری می کنید؟
مجدد اوراق مشارکت از بازار پول خریداری می کنیم.
- چرا این اوراق را از بازار سرمایه خریداری نمی کنید؟
حتی الامکان سرمایه گذاری های ما کم ریسک و با قدرت نقدشوندگی بالا صورت می گیرد. زیرا با مسایلی که در مورد مؤسسات اعتباری در کشور پیش آمده، نگرانی در مورد این موسسات به صندوق ها نیز تسری می یابد که اگر در این نگرانی های مردمی، اگر صندوقی دچار کمبود نقدینگی باشد، این صندوق ها به واسطه نگرانی های مردمی به شدت دچار مشکل می شوند؛ به عنوان مثال چند سال پیش در اصفهان برای دو صندوق مشکل در حد وسیع ایجاد شد اما ما بلافاصله به تمامی صندوق ها وام دادیم تا مشکلی نباشد و مردم وحشت نکنند. همچنین در خراسان که موضوع صندوق میزان و پدیده پیش آمد، به صندوق های فعال در این استان وام و تسهیلات دادیم تا در صورت مراجعه مردمی برای دریافت پولش، صندوق ها از نقدینگی کافی برخوردار باشند. لذا باید در این سازمان پول وجود داشته یا در بانک ها باشد که در صورت لزوم سریع بتوانیم آن را نقد کنیم و نیاز صندوقها را برطرف کنیم؛ اساسا به دنبال درآمدزایی خیلی زیاد نیستیم، فقط در حدی که با سود اوراق و بانک ها، مشکل صندوقها را برطرف کنیم.
در این میان باید عنوان کنم که در گذشته این سازمان مبادرت به خرید سهام چند شرکت کرده بود که از این محل هر سال سود مناسبی عاید آن می شود، بر این اساس این میزان سود برای صندوق کفایت می کند و دیگر نیازی به ورود به بازار سرمایه نیست.
-
- آیا در تامین نیازهای مالی خود از دولت هم حمایت می گیرید؟
خیر، دولت ها و سازمان ها ما را مورد حمایت معنوی خود قرار داده اند، از جمله آن می توان به نیروی انتظامی در بخش اماکن و بانک مرکزی در بخش مقررات اشاره کرد چرا که همه ارگانها و نهادها می دانند که سازمان اقتصاد اسلامی به دنبال سود نیست و یک مؤسسه ی غیر انتفاعی واقعی است.
- عملاً شما تنها بخش محروم و مستمند جامعه را مورد حمایت قرار می دهید، آیا برای بخش ها و بنگاه های تولیدی هم برنامه ای برای حمایت دارید؟
یک بنگاه تولیدی با 500 نفر کارمند را در نظر بگیرید، مالک این بنگاه می گوید من پیش شما 500 میلیون تومان پول می گذارم، کارمندان خود را معرف می کنم تا شما به اینها وام دهید. ما یک مبلغی را هم اضافه بر آن می گذاریم و بدون یک ریال کارمزد وام می دهیم. بانک ها ممکن است از طرفی نه تنها کارخانه داران بلکه افراد خیری نیز هستند که نزد ما پول می گذارند تا بدون اینکه شناخته شوند افرادی را برای دریافت وام به صندوق های ما معرفی می کنند.
- چرا خود بنگاه یا مجموعه به صورت مستقیم این وام را به کارکنان خود نمی دهد؟
این کار خیلی درگیری دارد؛ زیرا برای تحقق این امر اولا باید یک نفر حساب و کتابهای آن را انجام دهد، دوما توقع کارمند از کار فرما افزایش می یابد، سوما کارمند برای دریافت وام باید از ضامن برخوردار باشد که یک بنگاه نمی تواند به طور مستقیم این کار را انجام دهد، چهارما اینکه اگر فردا کارمند مبلغ وام دریافتی خود را پرداخت نکرد صاحب کارخانه نمی تواند علیه او اقدامی انجام دهد. به عنوان مثال ممکن است یک برادر از یک برادر دیگر وام بخواهد، اگر این برادر یک وام 10 میلیون تومانی به برادر خود پرداخت کند، امکان بازپس گیری این وام سخت است. اما می تواند 10 میلیون تومان را در یک صندوق بگذارد و به برادرش بگوید اینجا آشناست و شما را معرفی می کنم تا وام بگیری، به این صورت نه برادر زیر بار منت برادر می رود و نه اختلاف خانوادگی ایجاد می شود؛ این می شود قرض الحسنه واقعی.
- با توجه به سابقه ای که شما در فعالیت های بازرگانی داشته اید، آیا تمایلی برای گسترده کردن دامنه ی فعالیت تان ندارید تا به این واسطه بنگاه ها را هم مورد حمایت خود قرار دهید؟
با توجه به مصوبه مجلس خیر. اولاً اینکه ما نمی توانیم بیاییم و مانند بانک های فعالیت های وسیع انجام دهیم، زیرا هدف ما کسب سود نیست. ولی بررسی می کنیم تا برخی از کارگاه های کوچک را حمایت کنیم، مثلاً شخصی در خیاطی ماهر و مدرک دارد، اما سرمایه کافی ندارد و می تواند با سرمایه ای اندک نه تنها خود بلکه ده نفر خانم دیگر هم که مهارت خیاطی دارند را مشغول به کار کند؛ این خود می تواند تعریفی از اقتصاد مقاومتی باشد. یک گروه هم بخشی از هزینه ی زندگی اش تأمین می شود. این کارها چیزی نیست بتوان با سود بانکی آن را انجام داد.
- همانطور که می دانید نقدینگی در دست مردم خیلی زیاد است، آیا برنامه ای برای جذب این نقدینگی به صندوق های قرض الحسنه و مشارکت مردم برای کمک به نیازمندان ندارید؟
مردم پول های خود را در بانک ها می گذارند تا به این واسطه سودی دریافت کنند. این درحالیست که در صندوق های قرض الحسنه سودی برای پرداخت به سرمایه های مردمی وجود ندارد. اما با این حال باید با فرهنگ سازی در کشور فعالیت های قرض الحسنه را گسترده کرد. به دلیل شرایطی که پیش آمده و تبلیغاتی که شده مردم پول خود را حتی به مدت 10 روز هم که شده در بانک می گذارند تا حتی مقداری سود به واسطه آن کسب کنند. این وظیفه ی ماست که به شکلی فعالیت کنیم که مردم به ما اعتماد کنند. این مهم است که مردم بدانند اگر پولی در صندوق گذاشته می شود حتما قرض الحسنه است و در راه خدا وام داده می شود، اگر این اعتماد و فرهنگ در کشور نهادینه شود، نیازهای مردمی به راحتی تامین می شود. در حال حاضر در بیشتر صندوق های قرض الحسنه افراد خیر و معتقد سپرده گذاری می کنند؛ ولی متاسفانه عموم مردم به این شکل نیستند، در طی این سالهای گذشته اتفاقات رخ داده سبب اشاعه بدبینی بین مردم نسبت به صندوق ها شد. از این رو ما باید کاری کنیم قرض الحسنه جایگاه خود را در کشور بیابد.
- شما موفق شدید که در یک سال گذشته نظر مساعد بانک مرکزی را نسبت به خود جلب کنید چه اتفاقی افتاد که بانک مرکزی حاضر شد صندوق های قرض الحسنه را از تحت نظارت خود خارج و به شما بسپارد؟
خود بانک مرکزی این کار را نکرد بلکه مجلس تصویب کرد، اما زمانی که بازرس های بانک مرکزی به سراغ صندوق ها جهت بررسی رفتند، دیدند که آنها نه سودی بابت تسهیلات ارایه شده دریافت می کنند و نه کار خلافی انجام می دهند، زیرا ما نظارت دقیقی بر صندوق های خود داریم. سال گذشته تقریباً تمام صندوقهای همکار در سراسر ایران را حسابرسی و مشکلات را برطرف کرده ایم. این فعالیت ها از نظر بانک مرکزی و نهادهای دیگر خیلی مهم است.
و در نهایت ...
به دلیل اینکه هدف اصلی سازمان اقتصاد اسلامی قرض الحسنه است، تمام صندوق ها را در چارچوب خود تحت حمایت قرار می دهیم. اگر بدانیم صندوقی صرفاً کار قرض الحسنه انجام می دهد و از چارچوب ما خارج نمی شود هم وام می دهیم و هم کمک و راهنمایی شان می کنیم برای اینکه بتواند کار قرض الحسنه را بیشتر و شفاف تر انجام دهد.
