رضا رحیمی: فرونشست زمین از جمله پدیده‌های نگران کننده‌ای است که در سال‌های اخیر گریبان بسیاری از مناطق جغرافیایی کشور را گرفته و خسارت‌های سنگینی را به شهروندان وارد کرده است؛ پدیده‌ای طبیعی که حاصل اقدامات تخریبی انسان هاست و دورنمای بسیار نگران کننده‌ای را پیش روی کشور قرار داده است. مثل پدیده فرونشست زمین در شهر بزرگ تهران که بسیاری از متخصصان عقیده دارند در آینده نزدیک جان و مال میلیون‌ها تهرانی را به مخاطره خواهد انداخت.
به گزارش «تابناک»، در میان همه فرونشست‌هایی که در دشت‌های مختلف کشور رخ می‌دهد، پدیده فرونشست زمین در شهر تهران را باید از جمله ترسناک‌ترین مورد فرونشست‌های زمین توصیف کرد؛ اتفاقی که هنوز به عنوان یک بلای طبیعی به رسمیت شناخته نشده، اما نشانه‌های بروزش جدی شده است و روند‌های موجود نیز حکایت از تشدید آن رد آینده دارد.
متخصصان و کارشناسان این این حوزه برای پدیده فرونشست زمین که هر از چندگاهی نمود‌های آن را در نقاط مختلف شهر می‌توان مشاهده کرد، دلایلی از جمله برداشت‌های بی رویه از آب‌های زیر زمینی، احداث سد و ممانعت از تغذیه سفره‌های آب زیر زمینی و ساخت و سازهای بی رویه را عنوان عوامل اصلی مورد اشاره قرار می‌دهند؛ عواملی که از قرار معلوم و به واسطه روند شتابان توسعه شهر تهران نه تنها قرار نیست متوقف شوند، بلکه پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشته و خواهند داشت.
اخیراً مجله نیچر در همین رابطه اقدام به انتشار گزارشی نمود که در رسانه‌های داخلی مورد توجه قرار گرفت؛ گزارشی که در آن به پیامدهایی، چون تخریب سازه‌های عمرانی، ایجاد حفره‌های بزرگ در سطح زمین و تخریب خانه‌های مسکونی اشاره شده است.
موضوعی که به آن اشاره شد، ما را بر آن داشت تا پای سخنان «دکتر ابراهیم مقیمی»، استاد تمام دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران و متخصص مسائل ژئومورفولوژی بنشینیم و نظرات ایشان را در مورد ابعاد مختلف این خسارت بشنویم.
آنچه در ادامه می‌آید، مشروح این گفتگو است:
-آقای دکتر مقیمی، با سلام و تشکر بخاطر وقتی که در اختیار «تابناک» قرار دادید. لطفاً برای شروع نظر خودتان را در مورد پدیده فرونشست زمین در دشت‌های مختلف ایران بفرمایید؟
با سلام و عرض خسته نباشید، به شما و خوانندگان محترم سایت «تابناک»، فرونشست زمین پدیده‌ای است معمولاً بر اساس برداشت بی رویه آب زیر زمینی رخ می‌دهد. این آب‌ها که در منافذ درونی زمین امکان وجود تا عمق صد‌ها متر دارند، در صورت برداشت می‌تواند به تراکم بیشتر مواد منجر شود. این رویه همچنین سبب خواهد شد که در اعماق زمین حفره‌های بزرگی ایجاد شود که در صورت استمرار خسارت‌های سنگینی به سازه‌های موجود در سطح زمین می‌زند.
اطلاعات موجود حاکی از آن است که بسیاری از دشت‌های ایران دچار چنین تهدیدی هستند و بسیاری از استان‌های کشور به ویژه در فلات مرکزی کشور به علت برداشت‌های بی رویه آب‌های زیر زمینی شاهد فرونشست زمین بوده اند. آنطور که مسئولان مربوطه بیان می‌کنند حداقل یک میلیون هکتار از عرصه‌های کشور در مناطق مختلف با این پدیده رو به رو هستند. به نظر می‌رسد مدیریت غلط منابع آب و سوء مدیریت در این حوزه را باید اصلی‌ترین عامل بروز این مشکل دانست.
- شما پدیده فرونشست زمین در شهر تهران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
همانطور که اشاره شد، اصلی‌ترین عامل بروز بحران فرونشست زمین در ایران به خالی شدن سفره‌های آب زیر زمینی مربوط می‌شود. این البته شامل موضوع عدم تغذیه مناسب سفره‌های آب زیرزمینی نیز به واسطه ایجاد سد‌ها و خالی کردن رود‌ها از آب‌های سطحی نیز می‌شود. در این بین باید موضوع ساخت و سازهای انبوه و مجتمع‌های بلند مرتبه را نیز به این موضوع اضافه کنیم. هر چند این مباحث در اکثر شهر‌های کشور وجود دارد، ما موارد بالا را در شهر تهران به مراتب بیشتر می‌بینیم.
بر اساس آمار‌های رسمی در شهر تهران حدود ۵۰ هزار حلقه چاه در استان تهران وجود دارد که از "فیروزکوه" در غرب استان تا "اخترآباد" در شرق و از "چرمشهر" تا "فشم" قرار گرفته اند. از طرفی نیز سد‌های بزرگی، چون لتیان، ماملو و نمرود اجازه تغذیه سفره‌های آب زیر زمینی شهر تهران را از بین برده و فرو نشست زمین را تقویت کرده است.
با توجه به جمعیت میلیونی شهر تهران مشخص است که در این منطقه از کشور نه تنها مصرف آب به میزان بالایی وجود دارد، از سویی نیز انبوه سازی و بلند مرتبه سازی امکان فرونشست و بروز خسارت‌های اینچنینی را افزایش داده است.
-پس شما نقش ساخت و سازهای شتابان شهر تهران در پدیده فرونشست موثر می‌دانید؟
بله همین طور است، در تهران به دلیل ساخت‌وساز‌های غیر سیاست گذاری شده و غیرهدفمند آسیب‌های ناشی از اقدامات انجام شده به زمین کم نیست و شاید بتوان گفت که هوا به دلیل ماهیت سیالیتی که دارد می‌تواند آلودگی‌ها را جابه جا یا از بین ببرد، اما درخصوص زمین اینگونه نیست. زمین نقطه پایدار هر اقدامی است و اگر به این مهم پی ببریم از هر اقدام نسنجیده یعنی از هرگونه باربرداری و بارگذاری غیر اصولی دوری خواهیم کرد.
در تهران و در چند دهه گذشته بیل‌های مکانیکی با بازوان سه متری برای خاکبرداری وجود داشت و امروزه با پیشرفت تکنولوژی این بیل‌های مکانیکی دارای بازوی بیش از بیست متری، مشغول حفر زمین هستند از طرفی امروزه ابزارآلات و ماشین‌های بسیار پیچیده‌ای نیز وجود دارند که بارگذاری را به سرعت و در زمان کمی انجام می‌دهند که در نهایت می‌توانیم شاهد حضور بلندمرتبه‌ها در تمام شهر‌های ایران باشیم.
سوالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که چقدر توانمند‌های نقطه‌ای زمین را بررسی کرده‌ایم. همچنین موضوع دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد ارزش افزوده زمین است. در حقیقت ارزش افزوده زمین ما را به سمت بلندمرتبه سازی و تعمیق سازه‌ها یا بارگذاری سازه‌ها در عمق هدایت می‌کند.
-شما تغییرات مدیریت شهری تهران در دهه‌های اخیر را نسبت به گذشته چگونه می‌بینید؟
در گذشته در تهران بیشتر نگرش‌ها بر ساختمان‌هایی با دوطبقه ارتفاع بود، اما اکنون این نگاه‌ها عوض شده است و ارزش افزوده زمین مسبب اصلی همین تغییر نگرش‌ها است. به عبارت دیگر با بررسی ارزش افزوده متوجه می‌شویم که در سال ۱۳۴۰ شمسی در تهران اگرقیمت زمین به طور میانگین متری پنج ریال بود امروزه به طور میانگین به متری ۱۰ میلیون تومان تبدیل شده است (یعنی بیست میلیون برابر). این در حالی است که هیچ کالایی چنین تغییر و ارزش افزوده‌ای را نداشته است. درحقیقت ارزش افزود زمین قابل مقایسه با هیج کالایی نیست. یعنی زمین را نمی‌توان با چیزی حتی با ارزش دلار و طلا مقایسه کرد. این شرایط به قدری نگران کننده است که گاهی اوقات انسان تصور می‌کند مدیران اجرایی آگاهانه تهران را به سمت نابودی سوق می‌دهند.
سوال مطرح شده در اینجا این است که حرکت در عمق چه مقدار به پایداری سطح زمین منجر خواهد شد؟ چه مقدار به ما کمک می‌کند که زمین را پایدار نگاه داریم. در حقیقت سازهای که در عمق سی متری قرار می‌گیرد با سازهای که در عمق یک متری، متفاوت است. به هر میزان که به عمق زمین نزدیک شویم به همان میزان نیز بر روی فرآیند‌های درون زمین تاثیرگذار خواهیم بود.
-از نظر شما راهکار‌های اصلی بهبود کیفیت مدیریت ساخت و سازهای شهر تهران چیست؟
نخست بایستی سیاست و منطق ساختمان‌سازی در تهران که در طرح جامع بر مبنای ۵ طبقه تعریف شده است، مشخص شود. همچنین باید مشخص شود چه سیاست و منطقی برای حفاری در عمق وجود دارد. زیرا با وجود توصیه‌های لازم، اما حرکت در عمق هنوز هماهنگ و همسو نیست و امری سلیقه‌ای شده است.
همانطور که در چشم انداز ارتفاعی شهری تهران و به عبارتی مورفولوژی آن ناهنجاری‌هایی وجود دارد، این ناهنجاری‌ها را می‌توان به داخل زمین نیز تعمیم داد. در حقیقت ساختمان یک طبقه به اندازه یک متر در عمق حرکت کرده است و ساختمان سی طبقه حداقل ۱۵ متر در زمین نفوذ داشته است بنابراین ناهنجاری در سطح در عمق نیز وجود دارد.
سوال اینجاست که چه نقشه‌هایی از جریان‌های هیدرولوژیکی زیر زمین داریم؟ چه بررسی‌هایی صورت گرفته است؟ و چه کسانی این بررسی را انجام داده‌اند؟ در حقیقت بسیاری از گودبرداری‌ها سلیقه‌ای وغیر استاندارد است و در آینده در تهران علاوه بر آلودگی هوا با آلودگی و ناپایداری زمین نیز مواجه خواهیم بود و مردم در حرکت از سطح زمین، دلهره و استرس خواهند داشت. آیا معنای پیشرفت این است؟
-آیا می‌توانیم برای فرونشست زمین انواع مختلفی را در نظر بگیریم یا اساساً پدیده فرونشست زمین پدیده متنوعی نیست؟
به طور کلی سه نوع فرونشست پیوسته، منطقه‌ای و نقطه‌ای در تهران وجود دارد. در خصوص فرونشست پیوسته می‌توان گفت: تهران سالی چند میلیمتر فرونشست پیوسته دارد. علاوه بر این نشست پیوسته، نشست منطقه‌ای نیز وجود دارد؛ به طوری که یک منطقه نسبت به سایر مناطق دیگر نشست بیشتری می‌کند. همچنین در تهران نیز گاهی شاهد نشست‌های نقطه‌ای هستیم که گا‌ها به علت کور یا مسدود شدن قنات و یا ترکیدگی لوله که منجر به تجمع آب یا وارفتگی خاک می‌شود و، چون روی آن آسفالت قرار دارد، دیده نمی‌شود و زمین به طور ناگهانی فرو می‌ریزد.
شما نقش دستگاه‌های اجرایی و مدیریتی را در بروز این شرایط و خروج از آن چگونه می‌بینید؟
بیان این مسائل منحصرا مربوط به مراکز آکادمیک نیست. قوای مجریه، قضاییه و مقننه بایستی به این موضوعات ورود پیدا کنند و شهر‌های ایران را نجات دهند. در حقیقت بسیاری از پرونده‌هایی که در مراکز قضایی مطرح است به دلیل دعوا‌های ناشی از همین ارزش افزوده ایجاد شده است و با تغییر کاربری زمین و تجاری کردن و بلندمرتبه سازی و... ارزش افزوده ایجاد کرده‌ایم. اگر درآمد اخذ شده از تراکم فروشی را صرف هزینه پایداری زمین کنیم و آن زمان نیز زمین حرکت‌های خود را آغاز کند، این در آمد‌ها کافی نخواهد بود. آن وقت باید بخش زیادی از درآمد حاصل از نفت را صرف پایدار سازی تصنعی زمین کنیم و این یعنی بخش کثیری از بودجه کل کشور. به عبارت دیگر اگر ارزش افزوده مهار نشود و مراقبت محیطی و نوآوری در باز توسعه مناطق شهری بزرگ اتفاق نیفتد، پیامد‌های ناگواری خواهیم داشت.
-شما پیامد‌های استمرار چنین روند‌هایی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
شیوه‌های کاربست پیش رو، جمعیت را به سمت پرتگاه هدایت می‌کند و متاسفانه رویه‌های نادرستی که در تهران در حال پیاده شدن است، نمونه و الگوی شهر‌های دیگر شده است. درصورتی که باید هر شهری اصول خودش را داشته و نباید اساس ساخت و ساز در همه شهر‌ها مشابه تهران باشد و دیگر شهر‌های ایران نبایند گول تهران را بخورند.
-به نظر شما ضرورت‌هایی که در این حوزه باید مورد توجه مسئولان قرار بگیرد، چیست؟
شهرسازان و معماران بایستی تفکر کرده وایده‌های جدیدی متناسب با منطقه خود ارائه دهند. در حقیقت نباید جمعیت رو به رشد را محکوم کنیم بلکه باید به این موضوع فکر کنیم که چه تدابیری برای سامان دهی جمعیت اندیشیده شده است و بخش عظیمی از جمعیت تهران که اکثرا مهاجران هستند به دلیل ارزش افزوده زمین به تهران آمده‌اند.
باید به پایداری زمین به عنوان یک فاکتور مهم نگاه کرد و برنامه بلند مدت و آینده‌نگر وجود داشته باشد، زیرا راهکار مقطعی برای این موضوع وجود ندارد. برای مثال امروزه آلودگی تهران پیوسته شده است در حالی که در گذشته این آلودگی در چند نقطه بیشتر نبود و در آینده نیز ممکن است بر روی زمین به دنبال نقاطی با ناپایداری کمتر باشیم که این امر بسیار خطرناک است و هزینه بسیاری دارد؛ بنابراین تازمانی که ایده ها، نگرش‌ها و سیاست‌ها اصلاح نشود اقدامات بی فایده خواهد بود. این شرایط به قدری نگران کننده و خسارت بار است که به نظر من برای نابودی تهران نیازی به زلزله نیست و همین پدیده فرونشست زمین برای این بحث کفایت می‌کند.
اگر به این زمینه‌ها توجه نکنیم ناچاریم در آینده هزینه‌های زیادی پرداخت کنیم و با وجود منابع نفتی محدود ایران به سمت فقر بیشتر حرکت خواهیم کرد. اگرچه در ظاهر نوسازی اتفاق افتاده است، اما عملا فقیرتر و به عبارت دیگر دچار فقر مدرن می‌شویم. به عبارت دیگر فقر مدرن فقری است که به خود- معیشتی مردم مربوط نمی‌شود بلکه حاصل سیاست‌های غلط قانونی شده است.
-با تشکر دوباره از وقتی که به ما دادید، اگر در پایان نکته‌ای از قلم افتاده است، بفرمایید؟
به نظر می‌رسد، برای خروج از چنین بحرانی بهترین راه کنترل برداشت منابع آبی است. مسئولان اجرایی کشور باید بپذیرند که خسارت‌های فرونشست زمین در تهران بخاطر حجم انبوه ساخت و ساز‌ها به شدت زیاد است و امکان محاسبه و جبران آن وجود ندارد.
این مسئله در مورد جنوب شهر تهران که هم میزان برداشت منابع آب بیشتر است و سازه‌های زیر ساختی مثل فرودگاه و خطوط ریلی وجود دارد و نیز از سرچشمه‌های منابع آب فاصله دارند به مراتب بیشتر خواهد بود. چرا که در این منطقه به نظر می‌رسد فرونشست زمین در پهنه یکنواخت در حال پیشرفت است.
