در شمال شرقی شهر اردبیل مسجدی واقع شده که به استناد مطالعات صورت گرفته اسرار پنهان بسیاری را در محوطه پیرامونی خود از وقایع تاریخی ایران در ۲ هزار سال اخیر عیان می‌سازد.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از اردبیل، جمعه مسجد اردبیل تا چندی پیش در حد برپایی نماز اهالی کوچه‌های پیرامون آن محدود مانده بود. مسجدی که اهالی می‌گویند قدیمی‌ترین بنای تاریخی شهر اردبیل است. گروهی معتقدند این مسجد بر روی آتشگاه بنا شده و در برهه‌ای که آتشگاه‌ها به مسجد تبدیل می‌شده، جمعه مسجد نیز در این تحولات سهم داشته است؛ و گروهی بر این باورند که بنای اصلی مسجد به مراتب بزرگ‌تر از بنای فعلی است.
تمامی گمانه‌ها و حدس‌هایی که پیرامون بنا شکل گرفته بود در طول دهه‌ها به خرافات و اظهار نظر‌های غیرکارشناسی نیز آمیخته شد. ضعف مطالعات موجب شده بود تا اظهار نظر‌هایی از جمله وجود گنج در این محوطه باستانی شدت گیرد. وجود قبرستان در کنار مسجد نیز به شائبه ارواح و ... و نظرات خرافی دامن می‌زد.
با وجود اینکه جمعه مسجد یکی از بنا‌های تاریخی مهم کشور محسوب می‌شود تا چندی پیش به حال خود رها شده و نه تنها مطالعه جامعی به خود ندیده بود بلکه کاوش‌های گسترده در آن نشان داد که به واقع گنجی از یافته‌های تاریخی و معماری ایران زمین در آن مدفون شده و حتی وضعیت ظاهری آن نیز به درستی نگه‌داری نمی‌شد.
درخشش نام اردبیل در عصر ساسانی
اهمیت این بنای تاریخی مجموعه وسیعی از کاوش را در پیرامون آن رقم زد تا جایی که با اخذ مجوز از پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور، کاوش در وسعت ۱۰ در ۱۰ متر آغاز شد.
به گفته معاون میراث فرهنگی کشور این کاوش در چنین وسعتی کم نظیر بوده و توانسته بسیاری از ابعاد گذشته تاریخی اردبیل را نیز واکاوی کند.
محمد حسن طالبیان در بازدید از روند کاوش این بنای تاریخی تصریح کرد: این گمانه وجود داشت که آثار دوره ساسانی و اشکانی در جمعه مسجد وجود دارد که کاوش‌ها نیز این مهم را تائید کرده است.
اما چرا آثار دوره ساسانی و اشکانی دارای اهمیت است و در کاوش‌ها به عنوان یکی از دستاورد‌های مهم باستان‌شناسی محسوب می‌شود.
رئیس هیئت کاوش جمعه مسجد اردبیل در این خصوص گفت: نام شهر اردبیل در عصر ساسانی مخصوصاً دوره‌های پادشاهی اردشیر و فیروز و بهرام و انوشیروان و هرمزد به کرات برده می‌شود. حتی یکی از بزرگ‌ترین آتشکده‌های این دوره یعنی انوشیروان در تجدید بنای شهر اردبیل در این شهر قرار داشت.
وی افزود: نه تنها دوره ساسانی بلکه نام اردبیل در منظومه معروف ویس و رامین از داستان‌های عصر اشکانی فخرالدین اسعد گرگانی داستان سرای نیمه اول نخست سده‌ی پنجم هجری نیز دیده می‌شود و در دوره اشکانیان و ۴۰۰ سال بیش از ساسانی‌ها از جمله مراکز مهم و حساس در جغرافیای سیاسی و طبیعی اشکانیان بوده است.
به گفته یوسفی این اطلاعات محدود، ولی ارزشمند تنها آگاهی محققان از تاریخ اردبیل در دوره‌های قبل از اسلام به ویژه اشکانی و ساسانی قبل از شروع تحقیقات باستان‌شناسی در تابستان و پاییز سال جاری بود.
کشف یافته‌های جدید از هویت کهن اردبیل
رئیس هیئت کاوش جمعه مسجد اردبیل افزود: با تداوم تحقیقات میدانی در بخشی از بافت کهن شهر اردبیل اطلاعات نوینی از حیات اجتماعی و فرهنگی شهر و سیر تحول معماری آن به دست آمده است.
یوسفی اظهار کرد: آثار بازیافته حاصل از کاوش‌های باستان‌شناختی در محوطه تاریخی مسجد جمعه بر جایگاه شهر و ساکنان آن در منازعات بیش از ۸۰۰ ساله ایران و روم در دو دوره اشکانی و ساسانی دلالت دارد.
وی افزود: چنان چه آثار مکشوفه تصویری مستند از حیات اجتماعی و فرهنگی شهر اردبیل و هویت تاریخی این شهر در بخشی از بافت کهن در تپه جمعه مسجد اردبیل به روی محققان و علاقمندان تاریخ شهر اردبیل گشوده است.
وی گفت: بقایای مادی مکشوفه از این تحقیقات شامل آثار معماری استقراری متعلق به دوره‌های اشکانی و ساسانی و مواد فرهنگی، تاریخی منتسب به این دوره‌ها است.
مطالعات نیازمند تداوم است
هر چند منابع و اسناد مکتوب تاریخی در نوشته سخنوران بزرگ ایرانی و گفته‌های مورخان و جغرافی نگاران خارجی مورد استناد محققان معاصر قرار گرفته با تحقیقات نوین باستان شناختی در تپه باستانی مسجد جمعه گفته‌های کلی مورخان درباره تاریخ اردبیل با جزئیات بیش‌تر با کلنگ کاوشگران این محوطه باستانی بازیابی شد.
باستان‌شناس اردبیلی معتقد است این که محوطه مورد کاوش در محدوده فعلی شهر اردبیل در دوره‌های اشکانی و ساسانی چه کاربستی داشته و در پهنه‌ی دشت اردبیل چه ارتباطی با دیگر بخش‌های کهن شهر اردبیل ایفا می‌کرد، مستلزم تحقیقات بیش‌تر و تکمیل مطالعات میدانی است.
وی اظهار کرد: بعید نیست این بخش شهر به عنوان قسمت شرقی شهر اردبیل و در گوشه شرقی آن شاهرگ ارتباطی آن در دو دوره یاد شده و تداوم آن تا عصر اسلامی بوده است
رئیس هیئت کاوش جمعه مسجد اردبیل افزود: با تکیه بر مطالعات مقدماتی- تطبیقی باستان‌شناختی شهرنشینی ایران در اعصار مورد نظر بعید نیست این بخش از شهر که در زیر انباشتی از خاک از نظر‌ها مخفی است با حصار خشت و چینه و معماری دفاعی و خندق‌های مخفی محاط پیرامون چهارگوشه محوطه ساکنان قلعه شهر اردبیل حفاظت می‌کرد.
یوسفی با بیان اینکه همه این فرضیه‌ها با تداوم مطالعات باستان‌شناسی به اثبات خواهد رسید، افزود: به هر حال داده‌های باستان‌شناختی ارزش مطالعاتی این محوطه به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین مساجد در تاریخ معماری ایران را نشان می‌دهد.
محوطه‌های کاوش جاذبه‌های گردشگری مناطق هستند
باور بر این است با ادامه تحقیقات باستان‌شناختی و بازنگری گذشته شهر، برگ‌های گمشده و پراکنده و بهم ریخته تاریخ فرهنگ و تمدن شهر که در گوشه‌های مختلف شهر در تلی از خاک پوشیده شده است بازیابی و هویت تاریخی نیاکان این کهن بوم برای نسل کنونی و آیندگان و محققان روشن خواهد شد.
در عین حال مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل معتقد است هر محوطه کاوشی می‌تواند به عنوان جاذبه گردشگری در منطقه قلمداد شود.
نادر فلاحی تصریح کرد: در استان اردبیل ۹ کاوش باستان‌شناسی طی یک سال اخیر انجام شده و به نوعی بیشترین میزان کاوش‌ها در تاریخ باستان‌شناسی این استان است.
وی افزود: برخی کاوش‌ها با هدف مطالعه مناطق و برخی با هدف احیا آثار تاریخی انجام شده است و از جمله کاوش‌های شاخص کشور در محوطه باستانی جمعه مسجد است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تصریح کرد: به منظور اطلاع رسانی گسترده به مردم و جلب مشارکت همگانی زمینه‌ای فراهم شده تا محوطه‌های کاوش مورد بازدید قرار گیرد.
به گفته فلاحی این امکان موجب م شود تا شهروندان و گردشگران با آثار تاریخی و باستانی آشنا شده و به نوعی به اهمیت صیانت از آثار تاریخی پی ببرند.
وی با بیان اینکه در جمعه مسجد نیز بعد از اتمام کاوش‌ها، عملیات حفاظت و صیانت از محوطه اجرا می‌شود، افزود: در صورت حمایت وزارت میراث فرهنگی آماده تداوم مطالعات و تعریف کاربری‌های جدید در پیرامون سایت باستانی هستیم.
کاوش در جمعه مسجد یا مسجد عتیق اردبیل همچنان ادامه دارد. باستان‌شناسان خود در حیرت از وجود لایه‌هایی از حیات، استمرار و مرگ سلسله‌های تاریخی مختلف در این منطقه هستند. اردبیل که امروز شاهد آثاری با بیش از ۲ هزار سال قدمت است خود دفتر تاریخی است که فعلا به شکل مطلوب و کافی تورق نشده و همچنان توجه به آن ضروری است.
