در اسناد تجاری «امضا» جایگاه ویژه‌ای دارد و موضوعات متعددی همواره در رابطه با آن قابل طرح و بحث بوده است. در این نوشتار به بررسی یکی از مهمترینِ این موضوعات یعنی انواع امضا‌هایی که ممکن است در ظهر (پشت) چک درج شود و همچنین آثار هر یک از این امضا‌ها خواهیم پرداخت.
به گزارش «تابناک»؛ چک یکی از مهمترین و پرکاربردترین اسناد تجاری است؛ سندی که از حیث ماهیت، یک سند عادی است، زیرا اشخاص عادی جامعه بدون نیاز به مراجعه به دفاتر اسناد رسمی آن را تنظیم می‌کنند.
اما قانونگذار امتیازات اسناد رسمی مانند لازم‌الاجرا بودن را برای آن در نظر گرفته است.
یکی از مسائل بسیار مهمی که در خصوص چک همواره مطرح بوده، مربوط به امضاست. موضوعات متعددی همواره در رابطه با امضای اسناد تجاری قابل طرح و بحث بوده است.
نخست این که آیا وجود امضا در خصوص این اسناد ضرورت دارد یا اینکه هنگام صدور یا تنظیم آن‌ها می‌توان به جای امضا از اثر انگشت نیز استفاده کرد؟
دیگر آن که امضا‌هایی که در ظهر اسناد تجاری وجود دارند، دارای چه ماهیتی است؟ به عبارت دیگر انواع مختلف امضا‌های مندرج در ظهر اسناد تجاری کدامند؟
امضا برای انتقال یا امضا برای ضمانت؟
در اسناد تجاری ممکن است امضا‌های متعددی وجود داشته باشد که یکی از این امضا‌ها هنگام صدور این اسناد در آن درج می‌شود و نقش بسیار مهمی در آن ایفا می‌کند.
این امضا که باعث می‌شود یک سند تجاری موجودیت پیدا کند و آثار حقوقی بر آن بار شود، توسط صادرکننده سند در سند تجاری درج می‌شود.
علاوه بر این امضا، امضا‌های متعددی نیز می‌تواند در ظَهر این اسناد وجود داشته باشد که ممکن است برای انتقال (ظهرنویسی) یا ضمانت در آن درج شده باشد.
در صورتی که هدف از امضای سند انتقال آن به دیگری باشد، شخصی که سند به نفع او امضا شده است، از آن پس دارنده چک تلقی شده و تمامی حقوق و مزایای آن چک به او انتقال پیدا می‌کند.
انتقال چک به دیگری تنها از طریق ظهرنویسی امکان‌پذیر است. گاه امضای مندرج در ظهر چک نه برای انتقال چک به دیگری بلکه برای ضمانت است.
یعنی وقتی که شخصی چکی را صادر می‌کند، ممکن است ذی‌نفع یعنی دارنده چک یا کسی که چک به نام او صادر می‌شود، از او ضامن بخواهد.
در این حالت شخص ثالثی ظهر چک را به عنوان ضامن امضا کرده و بدین نحو تضمین می‌کند که در صورت عدم پرداخت مبلغ چک از سوی صادرکننده آن، مبلغ چک را تماماً بپردازد.
این نوع امضا زمانی در چک درج می‌شود که صادرکننده چک از حیث اعتبار مورد تأیید دارنده چک نباشد و بخواهد از این طریق تضمینی برای وصول مبلغ چک به دست آورد.
تفاوت آثار امضا از بابت ظهرنویسی با امضا برای ضمانت
هر یک از امضا‌های مندرج در ظهر اسناد تجاری از جمله چک دارای آثاری است که متفاوت از دیگری است.
اما باید توجه داشت در هر دو نوع امضایی که توضیحاتی در مورد آن‌ها ارایه شد، اگر صادرکننده سند تجاری مبلغ مندرج در سند را به دارنده چک نپردازد، فرد امضاکننده در برابر دارنده چک مسئولیت برای پرداخت دارد، اما شرایط مسئولیت در هر یک از این دو نوع امضا متفاوت از دیگری است.
دو تفاوت موجود در شرایط مسئولیت به شرح زیر است: تفاوت نخست این است که طبق مقررات قانون تجارت دارنده چک در صورتی می‌تواند به ظهرنویس مراجعه و مبلغ مندرج بر روی چک را مطالبه کند که ظرف مدت پانزده روز از تاریخ سررسید اعتراض کرده باشد و ظرف مدت یک سال یا دو سال از تاریخ اعتراض، اقامه دعوا کرده باشد. در غیر این صورت نمی‌تواند برای وصول مبلغ چک به ظهرنویسان مراجعه کند.
این موضوع در حالی است که رعایت این مواعد برای مراجعه به ضامن الزامی نیست و دارنده چک در هر صورت می‌تواند برای وصول مبلغ چک به ضامن مراجعه کند؛ خواه این مواعد را رعایت کرده و خواه رعایت نکرده باشد.
در این حالت اگر مواعد را رعایت نکرده باشد، نمی‌تواند به ظهرنویس مراجعه کند و نیز اگر ظهرنویس دارای ضامن باشد، حق مراجعه به او را نخواهد داشت.
تفاوت دوم این که مسئولیت ضامن تابع مسئولیت کسی است که از او ضمانت شده است.
اگر شخص الف. از شخص ب. ضمانت کرده باشد و مسئولیت شخص ب. به یکی از دلایل از بین برود، این امر موجب از بین رفتن مسئولیت ضامن هم می‌شود.
یعنی اگر دارنده چک به هر علتی حق مراجعه به مضمون‌عنه (کسی که از او ضمانت شده است) را از دست بدهد، به تبع آن دیگر حق مراجعه به ضامن را هم نخواهد داشت.
اما در خصوص ظهرنویس این‌گونه نیست و اگر حق مراجعه به صادرکننده چک از بین برود، دارنده چک همچنان حق مراجعه به ظهرنویس را خواهد داشت.
چگونگی تشخیص نوع امضا‌های موجود در ظهر چک
به گزارش مهداد، با توجه به اینکه هر یک از این امضا‌ها آثار متفاوتی دارند، باید با دلیل اثبات شود که آیا این امضا از باب ظهرنویسی یا از باب ضمانت بوده است؟
در رابطه با اثبات نوع امضا گاهی کسی که ظهر چک را امضا می‌کند، صراحتاً قید می‌کند که به چه منظور پشت چک را امضا می‌کند که در این حالت مشکلی در خصوص اثبات این مطلب که امضا از چه نوعی می‌باشد، وجود ندارد.
در برخی موارد امضاکننده تصریح نکرده است که از چه باب چک را امضا می‌کند. در این حالت اگر قرینه و نشانه‌ای وجود داشته باشد، مثل اینکه شخص ثالث ظهر چک را امضا کرده یا اینکه شخصی که از قبل با دارنده چک ارتباط معاملاتی داشته، آن را امضا کرده است، می‌تواند به دادگاه کمک کند که نوع چک را تشخیص دهد.
اگر هم هیچ تصریحی از سوی امضاکننده نباشد و دادگاه هم نتواند قرینه‌ای به دست بیاورد، در این حالت گفته می‌شود باید اصل را بر این بدانیم که این امضا از باب ظهرنویسی بوده و هر کس ادعا دارد امضاکننده از باب ضمانت آن را امضا کرده است، باید ادعای خودش را اثبات کند.
