کلیات
قبه الصخره (به عربی: قبةالصخرة المشرفة) یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین آثار معماری اسلامی بعد از مسجدالاقصی در قدس است که در دوره خلافت عبدالملک بن مروان خلیفه اموی بنا گردید. این مسجد تقدس خاصی نزد مسلمانان دارد. همچنین یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های هنر معماری ارزشمند تمدن اسلامی است. عامه گمان می‌کنند که مسجدالاقصی همان قبه الصخره است.
صخره مقدس
صخره مقدس که در زیر این گنبد قرار دارد، سنگی است که برای سه ادیان آسمانی: اسلام، مسیحیت و یهودیت مورد احترام است. در اثر آمده‌است که در شب معراج محمد بن عبدالله پیغمبر اسلام از روی این صخره سوار بر براق و به معراج رفت. در سفرنامه ناصرخسرو ادعا شده‌است که به هنگام ورود پیامبر به مسجد، صخره مقدس پیش پایش از زمین بلند شد و پس از عروج‌اش، آن سنگ دیگر روی زمین برنگشت.
طول صخره از شمال به جنوب ۶/۱۷ متر و عرض آن از مشرق به مغرب چهارده متر و ارتفاع آن یک تا دو متر است.
گنبد طلایی
گنبد طلایی قبه درست بر روی صخره قرار گرفته‌است. در صحن صخره، هشت چاه وجود دارد.
بنای قبة که بر روی این صخره واقع شده، مابین سال‌های (۶۹۱ _ ۶۹۲) میلادی به دستور خلیفهٔ اموی عبدالملک بن مروان ساخته شده‌است. وی برای اینکه بتواند هزینه و مخارج این عمارت را تأمین نماید، دستور داد تا خراج و مالیات هفت سال سرزمین مصر را به این کار اختصاص دهند. قبهٔ المشرفه در بالاترین نقطهٔ بنا قرار دارد.
قبه الشریفه در مرکز شکل عدد (۸) واقع و طول ضلع آن (۲۰٬۵۹ متر) و ارتفاعش (۹٬۵۰) متر می‌باشد.
گنبد طلایی در زمان حکومت مسیحیان
در سال ۱۰۹۹ میلادی، مسیحیان این گنبد زیبا [قبه] را به کلیسا تبدیل نمودند و بر روی صخره، جایگاهی برای «قربانی» قرار دادند، اما صلاح الدین ایوبی پس از فتح اورشلیم آثار مسیحیان را از بین برد و گنبد را تزیین نمود و دیوارها را با سنگ مرمر پوشانید و آن را بیت‌المقدس نامید. در دوران پادشاهان ایوبی و ممالیک مصر و خلفای عثمانی به تعمیر و مرمت ساختمان مسجد اهمیت فراوانی دادند، چنان‌که زیبایی‌های هنر معماری اسلامی در مسجد به فراوانی دیده می‌شود.
زیبایی قبه الصخره
- ضلع شمالی ۱۵۰ متر.
- ضلع جنوبی ۱۲۵ متر.
- و اضلاع دو طرف هر یک ۱۶۰ متر .
گنبد طلایی و حرم شریف
گنبد طلایی قبه تقریباً در میانهٔ حرم شریف واقع گردیده، سه متر و نیم از کف و صحن حرم شریف بلندتر است و با هشت پلکان از چهار طرف به صحن حرم مربوط می‌شود، این پلکان‌ها را در اصطلاح موازین می‌نامند. طول بعضی از این پلکان‌ها زیاد بوده و با معماری بسیار زیبایی ساخته شده‌است که با محاذات ستونها و طاقهایی بر روی آنها، منظره دروازه‌هایی را پیدا می‌کند که با شکوه خاصی در اطراف سکو دیده می‌شود. به نحوی که شخص از پایین احساس می‌کند که از دروازهٔ بزرگی باید وارد مسجد شود. در جستجوی علت احداث این سکو چنین به‌نظر می‌رسد که برای حفظ حالت طبیعی صخره مقدس که قلهٔ کوه بوده و برای تبدیل شیب تند اطراف آن به یک سطح مسطح و صاف بنا گردیده‌است.
شکل قبة الصخره
بر خلاف دیگر مساجد جهان، و اماکن و ساختمان‌های مساجد و اماکن مقدس که معمولاً مستطیل شکل هستند، شکل قبه الصخره از یک هشت ضلعی منظم تشکل گردیده که طول هر یک از اضلاع آن ۲۰/۱۹ متر و قطر آن ۸۶/۵۴ متر است.
همچنین ساختمان قبةالصخره باز هم برخلاف ساختمان‌های مساجد معمول فقط دارای یک گنبد بزرگ می‌باشد که قطر آن ۲۳/۷۷ متر و ارتفاعش ۲۱ متر می‌باشد. ارتفاع ساختمان از کف تا انتهای گنبد ۳۳ متر است.
درون قبه الصخره
بر روی دایرهٔ کوچک که داخل دایره مذکور قرار دارد، چهار ستون بزرگ در چهارگوشه و بین آنها نیز مجموعاً دوازده ستون ساده تعبیه شده‌است. گنبد بر روی ستون‌های این دایره احداث گردیده‌است. فواصل بین این ستونها به کمک محجری چوبی و مشبک با ارتفاع متجاوز از یک متر محصور شده‌است. در حقیقت این محجر به منظور محفوظ داشتن صخره مقدس احداث گردیده‌است و فقط در قسمتی که شکل در ساخته شده می‌توان وارد محوطه صخره مقدس شده و به آن دست مالید.
در کنار یکی از ستونها و در قسمت جنوبی صخره مقدس، محفظه‌ای ساخته شده‌است که به وسیلهٔ نردبانی فلزی به سقف گنبد متصل می‌شود که به نشانهٔ محل حرکت پیامبر اسلام محمد برای معراج سماوی مذکور در تفاسیر است.
روشنایی
نور و روشنایی داخل ساختمان به وسیلهٔ دو ردیف پنجره تأمین می‌گردد که یک ردیف آن در دیوارهای هشت ضلعی و ردیف دیگر در دیواره تحتانی ساختمان است. این دیوارها با بهترین سنگ‌های مرمر و نیز دیوارهای بالا با بهترین کاشی‌های بسیار زیبا و مجلل پوشیده شده‌اند. در سطح درونی گنبد آیاتی از قرآن مجید با بهترین خط و با طلای ناب نوشته شده‌است.
سطح بیرونی گنبد طلایی
سطح بیرونی گنبد مطلا (مُذَهَب) است و از نوعی آلیاژ مخصوص پوشیده شده‌است که دائماً به رنگ زرد می‌درخشد. قبه الصخره چهار در ورودی دارد که در چهار سمت:
- شمال.
- جنوب
- شرق.
- غرب.
قرار دارند. معمولاً فقط در غربی برای ورود و خروج نمازگزاران باز است. در جنوبی به نام باب‌المکه و در شرقی به نام باب‌القضاء معروف است.
مسجد الصخره
چنانچه گفته شد صخرهٔ مقدسی که پیغمبر اسلام از روی آن به معراج رفت در داخل قبه الصخره و درست در وسط آن قرار دارد. در داخل این صخره غاری وجود دارد که حدوداً ده نفر می‌توانند در آن نماز بخوانند و به همین جهت این محوطه را «مسجد صخره» می‌نامند.
کف مسجد الصخره در حدود ۳ متر پایین‌تر از کف «قبه الصخره» است. داخل مسجد الصخره به وسیلهٔ برق روشن می‌گردد. «صخرهٔ مقدس» و «مسجد الصخره» در داخل آن قراردارد، در حقیقت یک قطعه سنگ واحد بزرگی است که در اصل قلهٔ کوهی بوده‌است و لذا سطح بیرونی آن به صورت هرمی از کف «قبه الصخره» به اندازهٔ یک متر و نیم بلندتر بوده و برآمده می‌باشد. این صخره که سخت است دارای رنگ سفید مایل به کرم و تقریباً مانند نوعی مرمر به نظر می‌رسد. در اثر زلزلهٔ سال ۱۰۶۷، تَرکی بر روی صخره ایجاد شد که هم‌اکنون قابل مشاهده‌است.