کلیات

احمد قوام فرزند میرزا ابراهیم معتمدالسلطنه فرزند میرزامحمد قوام‌الدوله، فرزند محمدتقی قوام‌الدوله، فرزند‌ هاشم‌خان فرزند میرزا محسن آشتیانی است. احمد قوام در ۱۲۵۲ش، در تهران متولد شد. وی ملقب به قوام‌السلطنه، سیاستمدار ایرانیِ پایان دوران قاجار و روزگار پهلوی بود که پنج بار نخست‌وزیر ایران شد.

قوام در زمان قاجار

قوام در سفر سوم مظفرالدین شاه به فرنگ در سال ۱۳۲۳ در صف همراهان شاه بود. پس از بازگشت ترفیع مقام یافت و با لقب وزیر حضور رئیس دفتر مخصوص شاه شد. پس از درگذشت نریمان‌خان قوام‌السلطنه وزیر حضور لقب قوام‌السلطنه گرفت.

بعد از مرگ مظفرالدین شاه به اروپا رفت و در پی سقوط محمدعلی شاه و پیروزی مشروطه‌خواهان، کار دولتی خود را آغاز کرد. قوام در کابینه مستوفی‌الممالک وزیر جنگ شد و لایحه خلع سلاح مجاهدین را به تصویب رساند. وی تا سال ۱۲۹۶ مجموعا ۹ بار در راس وزارتخانه‌های عدلیه، مالیه و داخله قرار گرفت و در همان سال با اختیارات کامل به فرمانفرمایی خراسان و سیستان تعیین گردید. قدرت قوام در خراسان زیاد شد تا جایی که او را خدای خراسان می‌گفتند. حکومت قوام در خراسان ۳ سال به طول انجامید. پس از کودتای ۱۲۹۹ و آمدن سید ضیاءالدین طباطبایی در ۱۳ فروردین ۱۳۰۰ به دستور سیدضیاء دستگیر شد.

نخست وزیری اول و دوم قوام در دوره قاجار

پس از سقوط کابینۀ سیدضیاء، قوام‌السلطنه در خرداد ۱۳۰۰ از طرف شاه رئیس‌الوزراء شد. از اولین اقداماتی که قوام قبل از تعیین هیات دولت انجام داد آزادی محبوسین سیدضیاء بود. اقدام بعدی وی افتتاح مجلس دوره چهارم بود. قوام در مدت زمامداری خود توانست طغیان کلنل محمدتقی خان پسیان، میرزا کوچک‌خان جنگلی، امیرموید سوادکوهی، ساعدالدولۀ تنکابنی را سرکوب کند. از اقدامات دیگر او تصویب قرارداد ۱۹۲۱، در ۲۴ آذر ۱۳۰۰ بین ایران و شوروی است. هم‌چنین در ۱۴ آذر ۱۳۰۰ عهدنامه ایران و افغانستان نیز تصویب شد. یکی از اقدامات سریع کابینه قوام واگذاری امتیاز استخراج نفت شمال به کمپانی استاندارد اویل آمریکایی بود که دولت به طور محرمانه مواد قرارداد را تسلیم مجلس نمود و فوریت آن تصویب گردید. سپس دولت شوروی و انگلیس به واگذاری امتیاز نفت شمال اعتراض شدیدی کردند. قوام پس از ۸ ماه از رئیس الوزرایی استعفا داد.

سپس در ۲۶ خرداد ۱۳۰۱ به مدت ۸ ماه نخست وزیر شد. کابینه قوام با کمپانی آمریکایی سینکلر با شرایط و منافع بهتری وارد مذاکره شد و قرارداد آن را تهیه و به مجلس هم پیشنهاد نمود؛ اما صورت عمل به خود نگرفت.  قوام در کابینه قبل برای اصلاح اوضاع مالی کشور در صدد استخدام مستشار از آمریکا برآمد و بالاخره در مرداد ۱۳۰۱ استخدام دکتر میلسپو به تصویب مجلس رسید. در ۲۰ مرداد ۱۳۰۱ قلعه چهریق به تصرف قوای نظامی‌ درآمد و اسماعیل آقا سمیتقو شکست خورد. یکی از قوانینی که در کابینه قوام تنظیم و به مجلس داده شد، لایحه قانون محاکمه وزراء بود. آن‌چه بیشتر از هر چیز خاطر قوام را مشوش می‌ساخت، رشد قدرت رضاخان بود. رضاخان در خلال سقوط کابینه قوام و تشکیل کابینه مشیرالدوله یکی از افسران قدیمی‌ قزاق را به ریاست انبار غله دولتی، که زیر نظر وزارت مالیه بود گمارد و نان تهران را تحت کنترل گرفت و قزاق دیگری را به ریاست اداره مالیه تهران منصوب کرد و مجلس و مطبوعات را نیز بر ضد قوام شوراند. سردار سپه در تیر ۱۳۰۱ بدون اجازه رئیس الوزراء حکم کفالت آذربایجان را برای امان‌الله میرزا و همچنین حکم انفصال اقتدارالدوله را از حکومت مازندران مخابره کرد. خلاصه قدرت وزیر جنگ به حدی رسیده بود که در عموم کارهای لشکری و کشوری و مالی مداخله می‌کرد. قوام حکومت نظامی‌ را هم به واسطه مخالفت سردار سپه نتوانست منحل کند. قوام برای محدود کردن اختیارات رضاخان کوشید. در مهر ماه ۱۳۰۱ قوام و رضاخان در کاخ گلستان با یکدیگر مذاکره کردند و قرار شد سردار سپه به مجلس برود و اظهار کند بر طبق قانون اساسی رفتار خواهد کرد و حکومت نظامی‌ را نیز الغا خواهد نمود. قوام‌السلطنه ۵ بهمن ۱۳۰۱ از رئیس‌الوزرایی استعفا داد.

دوره سوم تا پنجم  نخست وزیری قوام در دوره پهلوی

دوره سوم نخست وزیری قوام السلطنه 21 سال پس از پایان دوره دوم حكومت وی در شرایطی آغاز شد كه رژیم قاجار منقرض و حكومت رضاخان نیز در اثر حوادث جنگ دوم جهانی فروپاشیده و سلطنت به پسر وی محمدرضا پهلوی انتقال یافته بود. طی این دوره 21 ساله، 12 نخست وزیر به قدرت رسیدند‌. دوره سوم نخست‌وزیری قوام‌، یك سال پس از آغاز حكومت محمدرضا پهلوی آغاز شد و 6 ماه به طول انجامید. قوام 10 مرداد 1321 از سوی مجلس شورای ملی به نخست وزیری رسید و 18 مرداد از مجلس رأی اعتماد گرفت‌.

قوام بار دیگر در 25 بهمن 1324 و متعاقب نشستی كه مجلس شورای ملی در ششمین روز همین ماه برای انتخاب قوام به نخست‌وزیری داشت، مأمور تشكیل كابینه شد. وی در این دوره از صدارت خود چون سیاستهای اتحاد جماهیر شوروی را تایید می‌كرد مورد حمایت حزب توده قرار گرفت‌. قوام در اولین انتصاب خود مظفر فیروز مخالف سرسخت شاه را به عنوان معاون سیاسی و پارلمانی خود برگزید. در 29 بهمن 1324 قوام در رأس یك هیأت بلندپایه سیاسی و اقتصادی و فرهنگی به مسكو رفت و در دوم اسفند با استالین مذاكرات مفصل و طولانی انجام داد.

با استعفای دكتر مصدق در سال 1331 از سمت خود و به فرمان شاه، نمایندگان مجلس بدون حضور نمایندگان نهضت ملی، به نخست وزیری قوام السلطنه رأی مثبت دادند و شاه در فرمان نخست وزیری با لقب جناب اشرف حكم نخست وزیری او را صادر نمود. قوام پس از دریافت فرمان نخست‌وزیری، اعلامیة شدیداللحنی خود تحت عنوان «كشتیبان را سیاستی دگر آمد» منتشر نمود كه منجر به واقعه 30 تیر 1331 شد و برای همیشه پروندة سیاسی قوام‌ بسته شد

خانواده

همسر اصلی قوام‌السلطنه شازده خانم نام داشت که از او بچه‌دار نشد. قوام برای اینکه صاحب فرزندی شود با دختری به نام زهرا علیزاده اهل روستای رودبنه لاهیجان ازدواج کرد و او را در خانه‌ای اسکان داد که نزدیک کارخانه برایش آماده کرد. اما زهرا علیزاده نتوانست بچه بیاورد و قوام او را طلاق داد. قوام سپس زهرا دلشاد را به همسری گرفت که دختر یکی از پیشکارهای کارخانه‌اش بود و دلشاد توانست برای قوام پسری به نام حسین به دنیا بیاورد. قوام زهرا دلشاد را به تهران برد و خانه‌ای در انتهای خیابان فلسطین به بهای ۱۶۰ هزار تومان برایش خرید.

درگذشت

سرانجام احمد قوام در تاریخ ۳۱ تیر ۱۳۳۴ و در سن هشتاد و دو سالگی به علت سکته مغزی درگذشت و در قم دفن شد.