کلیات

کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی یا کتابخانهٔ مجلس طی نزدیک به یک قرن، یکی از کتابخانه‌های مهم و مطرح ایران بوده و اهمیت آن به دلیل گنجینه‌های ارزشمندی است که در بخش‌های خطی، موزه، اسناد و منابع چاپی دارد.

تلاش کتابداران این کتابخانه به‌ویژه در فهرست‌نویسی کتاب‌های خطی، سنگی و چاپی به‌خوبی پیش رفت و تقریباً نزدیک به صددرصد رسید. در بخش نشریات نیز فهرست جامعی از موجودی انتشار یافت. همین‌طور در بخش اسناد، بیش از نود درصد اسناد موجود فهرست شده و اطلاعات در اختیار کاربران قرار گرفت. در این کتابخانه صد‌ها هزار کتاب چاپی از کهنه و نو، فارسی، عربی و لاتین به کتابخانه وجود دارد.

یکی از بهترین کارها،  دیجیتال‌سازی کامل کتاب‌های خطی و چاپ سنگی و قرار دادن آن‌ها از طریق وب در اختیار کاربران بود که به اعتراف همگان کتابخانهٔ مجلس در این زمینه پیشگام بوده و هست.


تاریخچهٔ کتابخانهٔ مجلس

دربارهٔ تاریخ این کتابخانه، تاکنون چند کتاب منتشر شده‌است. یکی از قدیمی‌ترین آن‌ها «تاریخچه کتابخانه مجلس شورای ملی» است که در بهمن ماه ۱۳۵۵ به چاپ رسیده‌است. کتاب دیگری با عنوان «تاریخچه کتابخانه مجلس اولین کتابخانه رسمی کشور» در سال ۱۳۷۴ و کتابچه‌ای با عنوان «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در یک نگاه» در سال ۱۳۸۷ منتشر شده‌است. همچنین کتابچهٔ دیگری با عنوان «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» در اوائل بهار ۱۳۹۱ منتشر گردید.
این کتابخانه را باید زادهٔ انقلاب مشروطیت و مجلس در سال ۱۲۸۵ دانست. پس از اوجگیری جنبش مشروطه‌خواهی در ایران عطش مردم برای کسب آگاهی بیشتر شد و علی‌رغم وجود مساجد، مدارس و مطبوعات، این نیاز به‌طور کامل برآورده نشد. با پیروزی انقلاب مشروطیت و تأسیس مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۵ این احساس نیاز، شدت گرفت. چرا که بینش، دانش و آگاهی لازمه قانونگذاری درست بود. بدین خاطر عده‌ای از نمایندگان فعال به فکر ایجاد کتابخانه‌ای برای مجلس افتادند تا نمایندگان مردم را از جهت علمی و اطلاعاتی تغذیه کند. مجلس شورای ملی در همان سال، ۶۰ جلد کتاب خریداری نمود که می‌توان آن را نخستین گام در راه تأسیس کتابخانهٔ مجلس دانست.
با مساعی و پشتکار برخی از نمایندگان فرهیختهٔ عضو هیئت رئیسهٔ دومین دورهٔ مجلس شورای ملی در این راه قدمی اساسی و قانونی برداشته شد. به این صورت که در مادهٔ ۱۳۵ نظامنامهٔ داخلی (آیین‌نامهٔ داخلی) مجلس شورای ملی، مصوب ۲۶ ذی‌الحجهٔ ۱۳۲۷/ ۱۸ دی ۱۲۸۸، نام «کتابخانه» آورده شد. در این قانون از «کتابخانه» به عنوان یکی از دوایر «شعبه اداری» مجلس شورای ملی نام برده شده‌است. فردی که در تحقق این ماده بسیار فعالیت نمود «ارباب کیخسرو شاهرخ» ـ نمایندهٔ وقت زرتشتیان در مجلس شورای ملی و رئیس وقت امور اداری و کارپرداز وقت مجلس شورای ملی ـ بود. اما به علت کثرت کار‌های اداری، انجام دادن وظایف نمایندگی و کمبود اعتبارات مالی تأسیس کتابخانه به تعویق افتاد.
در پایان دوره دوم مجلس، شمار کتاب‌های کتابخانه مجلس تنها ۵۱ جلد بود.  ارباب کیخسرو در هشتم اسفند ۱۲۹۰ خورشیدی ۲۰۲ جلد کتاب از کتابخانه میرزا ابوالحسن جلوه را به مبلغ دو هزار و پانصد دینار برای کتابخانه مجلس خریداری کرد که به گفته او یک جلد آن را تا یکهزار تومان می‌خریدند، اما نفروخت. سپس در هشتم امرداد ۱۲۹۱ یک هزار و نود و یک جلد کتاب به زبان‌های فرانسه، فارسی، عربی، ترکی، انگلیسی، آلمانی و روسی که احتشام السلطنه برای تاسیس کتابخانه ملی اهدا کرده بود، به کتابخانه مجلس افزوده شد. پنجاه جلد نیز بعدا خریداری شد و در اول اسفند ۱۲۹۳ شمار کتاب‌های کتابخانه مجلس ۱۳۹۴ جلد رسیده بود.  کتاب‌های خریداری شده و اهدایی در دو اتاق کوچک و تو در تو و داخل چند قفسه چوبی در قسمت شرقی حوضخانهٔ عمارت قدیم مجلس شورای ملی چیده و نگهداری می‌شد. این کتابخانهٔ کوچک همواره محل مراجعه و استفادهٔ نمایندگان بود.
در آغاز بنا بود کتابخانه در همان محل حوضخانه به صورت رسمی افتتاح شود، اما این کار به دلیل پیشآمد‌ها و موانع مختلف و نیز فترت‌های بین دوره‌های قانونگذاری انجام نگرفت. خود حسین پیرنیا (مؤتمن الملک) ـ رئیس وقت مجلس شورای ملی ـ نیز با افتتاح کتابخانه در آن فضای کوچک مخالفت می‌ورزید. وی معتقد بود که باید نخست محل مناسبی برای کتابخانه در نظر گرفته شود.

پس از چندی مجلس در دورهٔ چهارم تقنینیه بنا‌های واقع در شرق کاخ بهارستان و عمارت‌های آن را خریداری نمود. یکی از این عمارت‌ها اصطبل و کالسکه‌خانه بود و آن را به کتابخانه تبدیل کردند و این زمینه‌ای شد که نهایتاً در سال ۱۳۰۲ تلاش‌ها و کوشش‌هایی که برای تأسیس کتابخانه انجام گرفته بود به نتیجه برسد و با انتقال منابع از ساختمان مجلس شورای ملی (عمارت بهارستان) به ساختمان جدید، کتابخانه از لحاظ مکانی جدا شد. در آن هنگام عبدالحمید نقیب‌زاده مشایخ به عنوان مدیر موقت و نمایندهٔ ارباب کیخسرو شاهرخ منصوب شد. کتابخانهٔ مجلس پس از نزدیک به دو سال یعنی در سال ۱۳۰۴ تحت نظر مدیری دانشمند و کاردان همچون یوسف اعتصامی آشتیانی (اعتصام‌الملک) به عنوان اوّلین کتابخانهٔ رسمی و دولتی گشایش یافت. در حال حاضر از این ساختمان به عنوان کتابخانهٔ شمارهٔ ۲ مجلس (کتابخانهٔ ایران‌شناسی و کتابخانهٔ تخصصی مطالعات زنان) استفاده می‌شود.
ساختمان اصلی کتابخانهٔ مجلس (ساختمان شمارهٔ یک) در ۱۷ بهمن ۱۳۴۱ افتتاح شد و با اوج‌گیری انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ به مدت ۶ ماه تعطیل گردید. در سال ۱۳۶۲ با تصمیم مسئولین وقت، کتابخانهٔ مجلس سنای سابق نیز با عنوان کتابخانهٔ شمارهٔ ۲ زیر نظر کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی قرار گرفت. در تاریخ ۲۱ شهریور ۱۳۷۵ طرح تصویب «اساسنامهٔ کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» به تصویب مجلس شورای اسلامی و در ۲۸ شهریور همان سال به تأیید شورای نگهبان رسید. مطابق این قانون، به کمیسیون مشترک امور اداری و استخدامی و دیوان محاسبات و بودجه و امور مالی مجلس شورای اسلامی اجازه داده شد که اساسنامهٔ مذکور را بررسی و به تصویب نهایی برساند. اساسنامهٔ جدید در تاریخ ۱۳ آذر ۱۳۷۵ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و در تاریخ ۵ دی ۱۳۷۵ مورد تأیید شورای نگهبان قرار گرفت. با تجدید سازمان کتابخانه و تصویب اساسنامهٔ جدید، این کتابخانه به عنوان «کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی» تغییر نام یافت و زیر نظر هیئت امنایی به ریاست عالیه رئیس مجلس شورای اسلامی به روند توسعهٔ خود شتابی مضاعف بخشید.
با انتقال مجلس شورای اسلامی به میدان بهارستان در سال ۱۳۸۳ بر اهمیت و جایگاه کتابخانه به عنوان وجههٔ فرهنگی و مردمی خانه ملـّت و پشتیبان اطلاعاتی نمایندگان مردم افزوده شد و روند تحولات شتاب بیشتری یافت.
کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی به عنوان یکی از مراکز علمی و فرهنگی مهم و گنجینهٔ میراث فرهنگ و تمدن ایران و اسلام از شهرت و اهمیت بالایی در داخل و خارج از کشور برخوردار است. دلیل این مدعا علاقه، توجه و مراجعه شخصیت‌های علمی، فرهنگی و سیاسی، ناشران، نویسندگان، محققان مراکز علمی، فرهنگی و دانشگاهی و همکاران دیگر کتابخانه‌ها به این مجموعه و تبادل اطلاعات، اهداء و مبادله منابع و همکاری در سطوح مختلف است.

• در مورد نمایشگاه کتاب در ویکی تابناک بیشتر بخوانید