کلیات

قِزِل‌اوزَن یکی از بلند‌ترین رودخانه‌های ایران است که از کوه‌های چهل چشمه میان سقز و دیواندره در استان کردستان سرچشمه گرفته و بعد از پیوستن رودهای شهرچایی و قارانقو چایی و آیدوغموش و چندین رودخانه فصلی دیگر در شهرمیانه در استان آذربایجان شرقی و همچنین پس از پیوستن هیرو رود، زنجان‌رود و شاهرود به آن به دریای خزر می‌ریزد. قزل‌اوزن در جنوب استان گیلان در درون آب دریاچه سد سپیدرود به رودخانه بزرگ شاه‌رود پیوسته و تشکیل رودخانه‌ای به نام سپید رود می‌دهد.‌

رود قزل اوزن از مسیر غرب، شمال غرب و شمال استان زنجان می‌گذرد، که در بخش‌هایی با استانهای گیلان، اردبیل، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان حدود مرزی پدید آورده است که حاشیه این رود یادآور تمدن باستانی آندیا است که یکی از تمدن‌های آغاز هزارهٔ اول پیش از میلاد می باشد.

نام

قزل به معنای سرخ میباشد و البته به معنی طلا و طلایی هم ذکر شده است.طور کلی در زبان ترکی چهار کلمه آق، قرا، گوی و قزل صفت مطلق رنگهای سفید و سیاه و آبی و سرخ می‌باشند ولی معنی اصطلاحی آن‌ها متفاوت است. در زبان ترکی صفت بر موصوف مقدم است و هرگاه هر یک از صفت‌های آغ، قرا، گوی و قزل با اسماء عام و عادی بکار روند رنگ آن اسم را بیان می‌کند؛ ولی هرگاه هر یک از صفت‌های مذکور مفهوم اسم عام را تغییر داده و از آن اسم خاص و اعلام درک شود آنگاه صفت مزبور به معانی بزرگ، عظیم، ارزشمند، شکوهمند، نیرومند، شریف، مقدس و پر شمار بوده و اسم مزبور را متمایز می‌نماید.

اوزن به معنای دره است. برابر تحقیقات شرق‌شناس لهستانی، (Tadeusz Jan Kowalski) تادئوش یان کوالسکی، کلمه اوز در ترکی قدیم بمعنی آب فراوان یا رود بکار می‌رفته‌است.

بنابر توضیحات فوق کلمه قزل اوزن به معنی رودخانه بزرگ و شکوهمند می‌باشد.

خانم ژان دیولافوا در صفحه ۷۲ از کتاب خود به نام (فرانسوی: La Perse, la Chaldée et la Susiane 1881-1882, Paris, 1887‎) نام دره‌ای که این رودخانه از رشته کوه قافلانکوه عبور می‌کند.

بخشی از این رود که از منجیل تا دریای کاسپی قرار دارد سفیدرود نامیده می‌شود. فرهنگستان ایران نام سفیدرود را برای تمام این رود مقرر کرد ولی هنوز از سرچشمه تا منجیل به قزل اوزن نامیده می‌شود. سفیدرود توسط مورخ رومی Ammianus Marcellinusبه نام آماردوس ذکر شده‌است که با نام قوم آمارد ارتباط دارد و در منابع اسلامی آن را نهرالابیض خوانده‌اند.

مسیر

این رودخانه از ارتفاعات چهل‌چشمه استان کردستان (شهرهای سقز و دیواندره) سرچشمه گرفته و پس از عبور از منطقه گروس (بیجار)ومنطقه افشار استان زنجان و جذب رودخانه‌های متعدد وارد جلگه زنگان شده و رودخانه‌های زنجان‌رود و ابهررود را ضمیمه خود ساخته و به مسیر خود ادامه داده و در حدود پلدختر وارد تنگه کوهستانی قافلانکوه شده و از کنار این کوهستان گذشته و نرسیده به شهر میانه رودخانه‌های قرانقو، آیدوغموش و هشترود را که بالاخره به میانه‌رود می‌پیوندند و از غرب به شرق جریان دارند ضمیمه خود ساخته و در محل در عرض جغرافیائی ۳۷ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۰۵ دقیقه طول شرقی بعد از روستای کوهبنان در شهرستان میانه، وارد شهرستان خلخال می‌شود. در حوزهٔ خلخال عمدهٔ رودهایی که جاری هستند پس از پیوستن به رودخانهٔ هیرو رود در محل دربند مشکول که حد شهرستان خلخال و کوثر می‌باشد؛ به رودخانهٔ قزل اوزن می‌پیوندند. از مهم‌ترین رودخانه‌هایی که جزء شعبات هیرو رود محسوب می‌گردند، رودخانه‌های نورعلی رود، دختربین رود، کالار رود، چلنبر رود و آرپارود و همچنین رودخانهٔ مهم شاهرود است که پس از طی مسیر در بخش شاهرود شهرستان خلخال و خروج از حوزهٔ شهرستان خلخال در محل روستای سرخ‌آباد واقع در شهرستان طارم استان زنجان به قزل اوزن می‌پیوندد. آب دریافتی رودخانهٔ قزل اوزن از حوزهٔ شهرستان خلخال در حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب در سال تخمین زده شده‌است . پس از خروج از شهرستان خلخال مسیر قزل اوزن در دلتای طارم استان زنجان پس از سیراب نمودن باغات زیتون و شالیزارهای برنج در محل شهرستان منجیل در استان گیلان با رودخانهٔ شاهرود قزوین تلاقی یافته و سپیدرود را شکل می‌دهند.