کلیات
سوره فاتحه یا حمد نخستین سوره قرآن کریم، ملقب به ام الکتاب، از سورههای مکی و در جزء یک قرار دارد. این سوره از سورههای «قصار» است که در عین اختصار، بنا بر روایات، در معنا بزرگ و اساس قرآن است. سورهٔ فاتحه در نمازهای واجب و مستحب خوانده میشود و محتوای اصلی آن، توحید و حمد خداوند است.
در فضیلت این سوره آمده است، نزول آن باعث عدم نزول عذاب بر امت اسلام خواهد شد. خواندن سورهٔ حمد در رکعت اول و دوم نمازهای واجب و مستحب، واجب است. خواندن این سوره بر بالین بیمار و هنگام گذاشتن مرده در قبر، مستحب است.
معرفی
نام اصلی این سوره، به این جهت که اولین سوره قرآن است و قرآن با آن گشوده میگردد، فاتحة الکتاب است. این سوره نخستین سوره کاملی است که بر پیامبر اسلام(ص) نازل شد.
ارزش و اهمیت خاص این سوره باعث شده بیش از بیست نام برای آن ذکر شود که مشهورترینِ آنها عبارتند از: حمد، ام القرآن، سبع المثانی، کنز، اساس، مناجات، شفاء، دعا، کافیه، وافیه، راقیه(تعویذ کننده و پناهدهنده).
سوره حمد دو بار نازل شده است، یک بار ابتدای بعثت در مکه و بار دیگر پس از تغییر قبله در مدینه نازل شد؛ به همین جهت، به آن مثانی هم میگویند؛ البته از آن رو که اولین بار در مکه نازل شده، آن را سورهٔ مکی میخوانند. این سوره، نخستین سوره قرآن به ترتیب مصحف و بر اساس برخی روایات پنجمین سوره به ترتیب نزول و اولین سوره کامل نازل شده است.
سوره فاتحه ۷ آیه، ۲۹ کلمه و ۱۴۳ حرف دارد. این سوره به لحاظ لفظ و حجم، از سورههای کوچک قرآن یا مفصلات است و در میان مفصلات نیز از سورههای «قصار» به شمار میآید. بر طبق روایات، این سوره در عین اختصار، در معنا بزرگ و «ام الکتاب» و اساس قرآن است.
اهمیت
سوره حمد در زندگی دینی و فرهنگی مسلمانان اهمیت فراوانی دارد. این سوره در نمازهای پنجگانه، ده بار بر طبق فقه امامیه و ۱۷ بار بر طبق فقه اهل سنت قرائت میشود. امام رضا(ع) قرائت این سوره را در ابتدای نماز به دلیل وجود تمامی خیر و حکمت دنیا و آخرت به صورت یکجا در این سوره میداند به صورتی که هیچ کلامی به جامعیت آن نمیرسد.
نویسنده تفسیر المیزان می گوید خداوند در این سوره چگونگی حمد و ستایش خودش را به بنده اش تلقین کرده است وبه او آموخته است که در مقام عبودیت و بندگی ادب بندگی چه اقتضا می کند.
محتوا
محتوای اصلی سورهٔ فاتحه، توحید، حمد خداوند، عبادت، استعانت و طلب هدایت از خدا است. علامه طباطبایی می گوید: چون از جمله «ایاک نعبد» (فقط تو را عبادت می کنیم) ممکن است ادعای استقلال بنده در عبادت خدا به ذهن بیاید به همین جهت بلا فاصله در جمله بعد باگفتن «ایاک نستعین »(فقط از تو استعانت می جوییم) به بنده تلقین شده که بگوید در همین عبادت هم از خدا استعانت می طلبد و هیچ گونه استقلالی درهیچ شأنی ندارد. در این سوره از اوصاف خدا، اوصاف و نشانههای بندگان صالح خدا، تبیین مسئله هدایت و صراط مستقیم در قالب دعا و ابراز تنفر از کجروی و گمراهی سخن به میان آمده است.
اين سوره را میتوان به دو بخش تقسيم کرد: بخشى که از حمد و ثناى خدا سخن میگويد و بخشى که نيازهاى بنده را مطرح میکند. در حدیث قدسی آمده است: من سوره حمد را ميان خود و بندهام تقسيم كردهام؛ نيمى از آن براى من، و نيمى براى بندهٔ من است.