کلیات
افغان‌ها در ایران به آن دسته از مهاجران و پناهجویانی گفته می‌شود که در پی ناامنی و جنگ‌های طولانی و نبود اشتغال در افغانستان به کشور ایران مهاجرت کرده‌اند. طبق آماری که وزارت امور مهاجرین و عودت کنندگان افغانستان در سال ۱۳۹۶ به نشر رسانده ۸۳۹٬۹۱۲ تن ازمهاجرین افغان در ایران دارای کارت پناهندگی آمایش، ۳۰ هزار تن دارای سند طولانی مدت، ۴۵۰ هزار تن دارای گذرنامه کوتاه مدت و ۷۳۴٬۶۲۲ تن فاقد مدرک در ایران زندگی می‌کند.
بیشتر مهاجرت افغان‌ها به ایران در سال‌های جنگ ایران و عراق و هم‌زمان با جنگ‌های داخلی افغانستان اتفاق افتاد. امام خمینی (ره) در دوران حیات، دستور دادند تا مرز‌ها برای ورود مهاجرین افغان باز شود و بسیج و سپاه را مکلف کردند تا با افغان‌های مهاجر همکاری کنند. بر همین اساس و به تدریج حدود سه میلیون افغان وارد ایران شدند. بسیاری از این مهاجرین که در دهه ۶۰ به ایران مهاجرت کردند در بخش‌های اقتصادی مشغول به کار شدند و بنابر آمار‌های بیش از ۲ هزار تن اتباع افغان در جنگ ایران و عراق در جبهه ایران شهید شدند.
آخرین آمار افغانستانی های در ایران
در سرشماری که در سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران منتشر کرده‌است مهاجرین افغان بیشتر در استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان و کرمان زندگی می‌کنند. در این آمار اختلاف ۶ درصدی که در ترکیب جنسی مهاجرین وجود دارد تأکید بر آن دارد که اکثر این مردم را خانوار‌ها تشکیل می‌دهد هرچند احتمال سرشماری نشدن افراد مجردی که در بیرون از شهر مشغول به کار هستند نیز وجود دارد.
تاریخ مهاجرت
با آغاز درگیری‌های میان شوروی سابق و مجاهدین افغان در بیش از ۵۰ سال پیش، بسیاری از مردم افغان برای فرار از جنگ و فقر به کشور‌های دیگر پناهنده شدند که بیشترین سهم مربوط به پاکستان و ایران بود. بعد از انقلاب جمهوری اسلامی در ایران و آغاز جنگ ایران و عراق مهاجرت مردم افغانستان به ایران افزایش یافت و به‌رغم برخی مخالفت‌ها، امام خمینی (ره) رهبر وقت ایران سپاه و بسیج را موظف کردند که با مهاجرین افغان همکاری کرده و مرز‌ها را برای ورود آن‌ها باز کند. امام خمینی (ره) در یکی از سخنرانی‌های خود با استقبال از مهاجرت افغان‌ها فرمودند: «آواره‌هایی که از افغانستان الان در ایران هستند و مشکلات زیادی دارند… البته ملت خیلی کمک می‌کند در همه این امور، لکن این‌طور نیست که کمک ملت کافی باشد… دولت است که متکفل این امور است و مسئول این امور است… و همین‌طور مهمان‌هایی که داریم، خوب افغان هستند، مسلمان هستند یا فرض کنید که عراقی هستند یا بیچاره‌ها را از خانه‌های‌شان دور کردند، مال‌شان را بردند، خودشان را فرستادند اینجا، خوب باید چه کرد با این‌ها؟ نباید این‌ها را پذیرایی کرد؟ ما مسلمانیم، آن‌ها هم مسلمانند، ما باید از آن‌ها پذیرایی کنیم. خدمت کنیم به آن‌ها و این دولت است که دارد این کار‌ها را می‌کند…»
پس از آزاد شدن مرز‌ها بسیاری از مهاجرین در استان خراسان و مناطق تربت جام، تربت حیدریه و مشهد مهاجرت کرده و سپس کم‌کم به دیگر استان‌های ایران از جمله تهران، اصفهان، قم، فارس ویزد رفته و ساکن شدند. پس از پایان جنگ ایران و عراق و سقوط حکومت کمونیستی در افغانستان حضور مهاجرین افغان رو به کاهش رفت، اما با تسلط طالبان بر افغانستان و پس از آن با آغاز جنگ میان آمریکا و طالبان مهاجرت‌های قانونی و غیرقانونی به ایران افزایش یافت و در سال ۱۳۸۹ تخمین زده شد که بیش از ۳ میلیون مهاجر افغان در ایران چه به صورت قانونی و چه غیرقانونی زندگی می‌کند.
جمعیت‌شناسی
طبق گزارش سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ که از سوی مرکز آمار ایران انتشار یافته‌است ۱ میلیون و ۵۸۳ هزار و ۹۷۹ نفر که ۱٫۹۸ درصد جمعیت کل ایران می‌شود را اتباع افغان تشکیل می‌دهد.
سازمان ملل در گزارشی که در سال ۲۰۱۵ به نشر رسانید، عنوان کرده‌است که بیشتر مهاجران افغان در ایران از قومیت هزاره که شیعه مذهب هستند تشکیل می‌دهد. از دیگر اقوام افغان ساکن در ایران می‌تواند از اقوام تاجیک، پشتون، اوزبیک نام برد.
چالش‌های اقامت
مهاجران قانونی افغانستان در ایران در دو دسته کارت آمایش و گذرنامه اقامتی حق اقامت در ایران دارند. مهاجران افغان که به عنوان پناهنده شناخته می‌شوند و به اصطلاح کارت آمایش دارند. هر ساله تحت طرحی به نام طرح آمایش اقامت آن‌ها به مدت ۱ ساله تمدید می‌شود و هزینه آن در آخرین طرح آمایش که در سال ۱۳۹۵ صورت گرفت به شرح زیر هست:
8 هزار تومان برای جعاله، ۱۷ هزار تومان تعرفه کارت آمایش (برای هر نفر)، کارت کار (برای مردان بالای ۱۸ و زیر ۶۰ سال) ۲۸۷٬۵۰۰ تومان برای صدور - ۲۰۷٬۰۰۰ برای تمدید، بین ۱۲۰ تا ۱۵۰ هزار تومان حق به کار گماری (برای هر فرد شاغل)، بین ۹ هزار تا ۳۷ هزار تومان حق بیمه حوادث (برای افراد کارت دار اجباری و برای خانوار اختیاری).
عوارض شهرداری: در سال ۱۳۹۵ در تهران، میزان عوارض شهرداری از هر خانواده دو نفره خارجی مقیم تهران ۱۵۰ هزار تومان، خانواده‌های ۳ و ۴ نفره ۲۰۰ هزار تومان و خانواده‌های بیش از ۴ نفر ۲۵۰ هزار تومان به عنوان مالیات و عوارض در سال گرفته می‌شود.
این دسته از مهاجرین فقط حق تردد در استانی را دارند که کارتشان از آنجا صادر شده‌است و برای سفر به بیرون از استان باید برگه تردد بین استانی که ۱۵ هزار تومان می‌شود دریافت کنند.
مناطق ممنوعه
حضور اتباع افغان در ۱۵ استان به‌طور کامل ممنوع و در ۱۲ استان دیگر نیز در برخی شهر‌ها و منطقه‌ها اقامت آن‌ها ممنوع هست. دولت ایران محدود کردن یا گشایش برای حضور اتباع افغان در استان‌ها را تصمیمی عنوان کرد که بر اساس پارامتر‌هایی نظیر بحث معیشت، اشتغال و کار، تورم و بیکاری و ... از سوی مدیران استان‌ها اتخاذ می‌شود.
جریمه کارفرمایان
طبق قانون کار ایران اگر کارفرمایانی، کارگران خارجی که فاقد پروانه کارند یا مدت اعتبار پروانه کارشان منقضی شده، یا اتباع بیگانه را در کاری غیراز آنچه در پروانه کار آن‌ها قید شده‌است یا در مواردی که رابطه استخدامی تبعه بیگانه با کارفرما قطع می‌گردد مراتب را به وزارت کار و امور اجتماعی اعلام ننمایند بپذیرند بین ۹۰ تا ۱۸۰ روز حبس و بابت هر روز کار به اندازه ۵ برابر حقوق یک کارگر در یک روز جریمه شده و در صورت تکرار این مقدار دو برابر می‌شود. این جریمه در سال ۱۳۹۶ طبق مصوبه شورای عالی کار در ازاء هر روز کار ۱۵۴ هزار تومان تعیین شده‌است
مهاجرت به کشور ثالث
بسیاری از مهاجرین افغان در ایران با بی‌هویتی، سردرگمی، بلاتکلیفی، فشار‌های روحی و روانی و وضعیت بد اقتصادی و هزینه‌های بالای زندگی روبرواند. تحمل مشکلات و محدودیت‌هایی که در ایران با آن‌ها مواجه می‌شوند و ناامیدی که از بهبود وضعیت در افغانستان دارند آن‌ها را به فکر خروج از ایران و رفتن به یک کشور ثالث می‌اندازد. طبق نظرسنجی که وزارت کشور ایران در سال ۱۳۹۵ گرفته بیش از ۶۰ درصد افغان‌هایی که در ایران زندگی می‌کنند به فکر رفتن به سمت کشور‌های اروپایی بوده‌اند.
حضور در جنگ
بسیاری از مهاجران افغان در ایران بخاطر نزدیکی اعتقادات فرهنگی و دینی در زمان جنگ ایران و عراق به جبهه جنگ رفتند. بر اساس آمار رسمی بیش از ۲ هزار نفر از شهروندان افغانستان در دوران دفاع مقدس در جنگ تحمیلی شهید و تعداد زیادی نیز زخمی شده یا به اسارات درآمدند. این رزمندگان در جبهه‌های جنگ، نقش‌های گوناگونی به عنوان پزشک، امدادگر، تعمیرکار، تخریبچی، نامه رسان، مسئول اسکورت و بسیاری از نقش‌های دیگر را بر عهده داشته‌اند.
تیپ ابوذر یکی از تیپ‌های مستقل زیر نظر قرارگاه رمضان در جنگ ایران و عراق یکی از تیپ‌های متشکل از ۳۰۰ رزمنده افغان بود که در منطقه‌ای به نام لولان و ناوچه حضور داشت.
جنگ سوریه
با گسترش جنگ سوریه عده‌ای از بازماندگان سپاه محمد (ص) که در افغانستان فعالیت داشتند به رهبری علیرضا توسلی تیپی به نام تیپ فاطمیون که خود را مدافع حرم می‌خواندند در ابتدا با حضور ۲۵ تن تشکیل شد و بعد‌ها با افزایش سربازان به لشکر ارتقاء یافت. رزمندگان این لشکر تماماً افغان هستند و از مهاجرین افغان که در ایران و سوریه هستند تشکیل شده‌است. این لشگر در جریان مبارزه با گروه های تروریستی نظیر داعش فعالیت تحسین برانگیزی را از خود به جای گذاشت و تعداد زیادی شهید نیز تحت عنوان شهدای مدافع حرم دارد.
اظهارات معاون وزیر خارجه ایران در مورد اتباع افغان
در پی تشدید اظهارات ضد و نقیض در همین رابطه عراقچی دوباره با صدا و سیما در تاریخ ۲۱ اردیبهشت گفتگو کرد و اظهارات خود را به شرح زیر مطرح کرد: سید عباس عراقچی درگفتگو با برنامه سلام صبح بخیر شبکه سه سیما با اشاره به جریان سازی‌های انجام شده در مورد سخنان وی در مورد مهاجران افغان در ایران تصریح کرد: این که عراقچی گفته است اگر تحریم‌ها فشار آورد ما مجبوریم با برادران و خواهران افغان خودمان خداحافظی کنیم این تعبیر از بنده نیست.
وی افزود: یک برداشت و سوءتفاهم بزرگی نسبت به صحبت‌های بنده صورت گرفته است، بحث اخراج، بازگرداندن و خداحافظی اصلاً مطرح نیست. عراقچی گفت:حرفی که در آن شب زدم این بود که ما در مقابل برادران و خواهران افغان خود گزینه‌های جدیدی را قرار می‌دهیم اروپایی‌ها باید به مسئولیت خود عمل کنند و عمل به این مسئولیت نیز از دو طریق انجام پذیر است. وی افزود: اروپایی‌ها باید در تأمین هزینه مهاجران و پناهندگان افغان مشارکت کنند و بخشی از آن‌ها را در خاک خود بپذیرند اصلاً بحث بازگشت افغان‌ها به کشورشان مطرح نیست بلکه موضوع قرار دادن گزینه‌های جدید پیش روی افغان‌ها برای بهبود وضعیت این عزیزان است و اروپایی‌ها نیز مهاجران افغان را بپذیرند.
عراقچی با بیان اینکه روی صحبت ما اصلاً نه با افغانستان و نه افغان هاست بلکه با غربی‌ها و اروپایی هاست گفت: دیگرانی که مسبب بسیاری از مشکلات و مسائل در افغانستان هستند باید به مسئولیت خود در این رابطه عمل کنند.
معاون سیاسی وزیرامور خارجه افزود: مسبب مشکلات و آوارگی مردم افغانستان مردم ایران نیستند بلکه در درجه اول امریکایی‌ها و غربی‌ها و کسانی هستند که گروه‌های تروریستی در افغانستان ایجاد و از آن‌ها حمایت کردند و نیروی نظامی به افغانستان فرستادند و در آنجا پایگاه نظامی ایجاد کردند، در این کشور جنگ به راه انداختند لذا نباید توقع داشته باشند فقط ایران هزینه‌های عملکرد آن‌ها را بپردازد.
وی گفت:ما با برادران و خواهران افغان خودمان ۴۰ سال است که زندگی می‌کنیم و اتفاقاً بسیار حضور خوبی در ایران دارند و در جبهه‌ها رشادت‌های بسیار کرده اند و در زمان جنگ با صدام و دفاع از حرم رشادت‌های بسیاری داشتند.
معاون وزیر امور خارجه با بیان اینکه روابط واقعاً برادرانه و خواهرانه بین مردم ایران و افغان‌ها وجود دارد تاکید کرد: بحث ما کمک بیشتر به همین عزیزان است و دیگران نیز مسئولیت خود را باید در این رابطه انجام دهند.
وی افزود: تا جایی که توانستیم کمک کردیم و باز هم کمک خواهیم کرد و تا هر روزی که بتوانیم افغان‌های عزیز در ایران حضور خواهند داشت ما هیچ مشکلی با این موضوع نداریم، اما نمی‌شود که غربی ها، امریکا و اروپایی‌ها ما را تحریم و فشار‌های اقتصادی سنگینی را بر ما تحمیل کنند، اما مسئولیت خود را در این رابطه فراموش کنند.