کلیات
آیت الله قربانعلی محقق کابلی (۱۳۰۸-۱۳۹۸ش) از مراجع تقلید شیعه و متولد افغانستان بود. ایشان پس از سقوط طالبان، شیعیان افغانستان را به مشارکت در نظام سیاسی این کشور تشویق کرد. محقق کابلی حدود ۲۰ سال (۱۳۳۲-۱۳۵۱ش) درحوزه علمیه نجف تحصیل کرد. او پس از کودتای کمونیستی ۱۳۵۷ش در افغانستان، به مبارزه علیه دولت کابل پرداخت و پس از تأسیس حزب وحدت اسلامی، مسئولیت شورای نظارت بر آن را به عهده گرفت. محقق کابلی درقم درس خارج فقه تدریس می‌کرد که مطالب آن در کتاب مباحث الفقهیه منتشر می‌شود. رساله عملیه وی در سال ۱۳۷۲ش انتشار یافت. او در برخی مسائل اجتماعی نظرات متفاوت دارد.
زندگی‌نامه
آیت‌الله محقق کابلی، فرزند محمدرضا در ۸ خرداد ۱۳۰۸ش در دره ترکمن، در ولایت پروان افغانستان به دنیا آمد. دروس مقدماتی اسلامی را در زادگاه خود فرا گرفت و سپس به کابل رفت و در ۱۳۳۲ش مقیم نجف شد.
تحصیل در نجف
محقق نزد سید عبدالاعلی سبزواری، کاظم تبریزی، عبدالحسین رشتی و محمدتقی آل رازی، رسائل و مکاسب را فراگرفت. صدرا و مجتبی لنکرانی استادان کفایة الاصولوی بودند. شرح منظومه سبزواری را نزد عباس قوچانی شاگردی کرد.
آیت الله کابلی از زمستان ۱۳۳۴ش درس خارج فقه را با محمدباقر زنجانی شروع کرد. دو سال بعد در درس خارج فقه سید محسن حکیم و سید حسین حمامی و در درسخارج اصول خویی و حسین حلی شرکت نمود. کابلی مدت کوتاهی را نیز در درس‌های آیت الله خمینی شرکت می‌کرد. محقق کابلی هم‌زمان با تحصیل درس خارج، کتاب‌هایی، چون شرح لمعه، قوانین، رسائل و مکاسب و کفایةالاصول را برای طلاب علوم دینی تدریس می‌کرد.
بازگشت به کابل
محقق کابلی، در ۲۲ اسفند ۱۳۵۱ش به کابل بازگشت و تا ابتدای سال ۱۳۵۸ش در آنجا ماند. تدریس علوم دینی، تبلیغ معارف اسلامی و تاسیس چند مرکز اسلامی از فعالیت‌های وی در این مدت در کابل است. او مدرسه جامعةالاسلام را تاسیس کرد که از مراکز فعال برای طلاب علوم دینی است. همچنین ساخت مسجد امام خمینی (ره) را آغاز کرد که در اثر کودتای کمونیستی ناتمام ماند و چند سال بعد تکمیل شد. مراسم اهل‌بیت نیز به خصوص عزاداری در محرم و صفر، سخنرانی‌های جمعهو رمضان از سوی محقق کابلی برگزار شد. اوایل دهه پنجاه، پس از رواج تبلیغات کمونیستی، نقد و مبارزه با اندیشه‌های آن در حوزه علمیه کابل آغاز شد. قربانعلی محقق، همگام با واعظ بهسودی، محمدامین افشار و اسماعیل مبلغ و دیگران به سخنرانی و روشنگری پرداخت.
این فعالیت‌ها به شروع نهضت اسلامی در درون نیرو‌های شیعه منجر شد. کودتای حزب خلق دموکراتیک افغانستان در اردیبهشت (ثور) ۱۳۵۷ش بر روند شکل‌گیری گروه‌های اسلامی شدت بخشید، زیرا این حزب سیاست خود را بر مخالفت و سرکوب فعالان اسلامی قرار داد. از این‌رو افراد بسیاری از جمله محقق به کشور‌های همسایه مانند پاکستان و ایران رفتند.
اقامت در پاکستان و ایران
محقق کابلی در بهمن ۱۳۵۷ش وارد پاکستان شد و برخی احزاب جهادی افغانستان مقیم پاکستان مانند حزب اسلامی و جمعیت اسلامی از او دعوت به همکاری کردند. برخی نیز پیشنهاد اقامت و فعالیت در کویته، مرکز بلوچستان را دادند. او پس از مدت کمی، در زمستان ۱۳۵۸ش، برای ملاقات با آیت الله خمینی و علمای افغانستانی مقیم قم، به ایران سفر کرد. در آن زمان یکسال از انقلاب اسلامی ایران می‌گذشت و بیشتر فعالان شیعهافغانستانی در ایران فعالیت می‌کردند.
آیت‌الله محقق ابتدا در مشهد و سپس در قم مقیم گشت. اقامت او در ایران تا اردیبهشت ۱۳۷۱ش و ورود مجاهدین به کابل طول کشید. در این مدت، او چند سال اول را به تدریس رسائل و مکاسب می‌پردازد و تدریسخارج فقه را در سال‌های آخر شروع می‌کند.
بازگشت دوباره به کابل
سقوط دولت کمونیستی در کابل و ورود مجاهدین به آن، سبب گردید که محقق کابلی در اردیبهشت ۱۳۷۱ش به عنوان دبیر شورای عالی نظارت بر حزب وحدت اسلامی به کابل بازگردد. او نماز جمعه شیعیان کابل را برپا کرد و با وجود درگیری گروه‌های مجاهدین با یکدیگر و تهاجم شدید به مواضع حزب وحدت اسلامی در مناطق شیعه‌نشین، اقامه نماز را تا یکسال ادامه داد.
اقامت در ایران و وفات
آیت‌الله محقق پس از اینکه چند بار مسجد و خانه محل اقامت وی در کابل مورد اصابت راکت و گلوله قرار گرفت، در بهار ۱۳۷۲ش به ایران بازگشت. محقق کابلی در شامگاه ۲۰ خرداد سال ۱۳۹۸ش در قم فوت کرد.
مرجعیت
محقق کابلی در زمستان ۱۳۷۲ش، رساله توضیح المسائل خود را منتشر کرد و در فروردین (حمل) ۱۳۷۳ش، دفتر وی در قم افتتاح شد. دفاتر وی همچنین در شهر‌های بزرگ ایران و افغانستان مانند تهران، مشهد، اصفهان، کابل، هرات و مزار شریف و نیز در کویته پاکستان فعال است. آیت‌الله محقق به تدریس خارج فقه در حوزه علمیه قم اشتغال داشت.
نظرات خاص
محقق کابلی در برخی موضوعات و مسائل اجتماعی، نظر فقهی خاص داشت. از نظر او شیربها حرام بود و بالا بودن مهریه، جهیزیه و دیگر هزینه‌های ازدواج را مصداق افراط و اسراف و خلاف احتیاط و شبهه‌ناک می‌دانست. همچنین از سخنرانان، مداحان، نوحه‌خوانان و عزاداران خواسته که از اقدام به قمه‌زنی و برهنه شدن و ذکر مطالبی که باعث تحریف اذهان، نشر خرافات و غلو می‌شود، خودداری کنند.