کلیات
شاه رفت تیتر نخست روزنامه‌های پرتیراژ اطلاعات و کیهان در ۲۶ دی ۱۳۵۷ است. این تیتر در صفحه اول روزنامه اطلاعات و روزنامه کیهان در روز ۲۶ دی ماه ۱۳۵۷ چاپ شد. در روزنامه اطلاعات در زیر تیتر؛ آخرین عکس از شاه بر روی پلکان هواپیما و در حال خروج از ایران منتشر شد که توسط جعفر دانیالی عکاس روزنامه اطلاعات گرفته شده بود.
این عبارت کوتاه نشان از پایان یک دوران در تاریخ ایران بود. پایان ۲۵۰۰ سال شاهنشاهی در ایران. در پی انتشار این تیتر مجسمه‌های رضا شاه و محمدرضا پهلوی در سطح شهر پایین کشیده شد. مردم به خیابان ریخته و پخش شیرینی و شادی و پایکوبی پرداختند. این تیتر در یک روزنامهٔ فرانسوی زبان نیز برای انتشار خبر خروج شاه استفاده شد. به گفتهٔ وبگاه بی‌بی‌سی فارسی این تیتر مشهورترین تیتر روزنامه‌های ایران است. با وجود آنکه مردم پیش از انتشار روزنامه‌های کیهان و اطلاعات از طریق اعلامیه‌هایی که با عنوان «شاه رفت» و در ظهر آنروز در تهران پخش شده بود از این خبر مطلع بودند و به شادی و پایکوبی و پخش شیرینی در خیابان‌ها می‌پرداختند؛ این نسخه روزنامه به سرعت ۱ میلیون نسخه فروش داشته‌است. انتخاب و تدریس تیتری که فعل داشته باشد و در عین تلخیص ایجاز نیز داشته باشد پس از تیتر «شاه رفت» در مطبوعات ایران توسط اساتید روزنامه‌نگاری تدریس گردید و تیترهای مشابه معروف همچون «امام آمد» در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ و «خرمشهر آزاد شد» در ۳ خرداد ۱۳۶۱ و پس از آزادی خرمشهر از اشغال ارتش عراق بکار رفت.
از دید تاریخی در مورد روزنامه‌نگاری که این تیتر را ابداع کرد اختلاف دیدگاه وجود دارد، اما عموماً روزنامه نگاران معتقدند که غلامحسین صالحیار در اطلاعات و رحمان هاتفی در کیهان این تیتر را ابداع کردند. برخی روزنامه نگاران معتقدند که روزنامه‌های کیهان و اطلاعات برای انتشار این تیتر با هم هماهنگ بودند. تا روز ۲۵ دی ۱۳۵۷ طبق روال از فعل جمع برای شاه استفاده می‌شد و انتخاب فعل مفرد برای شاه در تیتر «شاه رفت»؛ و نیز انتخاب فونت بسیار بزرگ و بی‌سابقه آن با توافق دو روزنامه کیهان و اطلاعات صورت گرفته بود که آثار سوئ آن دامن گیرشان نشود؛ یک اقدام بدیع بود.
روزنامه نگاران کیهان و اطلاعات از چند روز قبل هم از طرف مقدم رئیس ساواک و هم از طرف رئیس شورای انقلاب اطلاع یافته بودند که توافق شده‌است که شاه ایران را ترک کند.
ویژگی‌های انحصاری در تاریخ روزنامه‌نگاری ایران
این تیتر از سه ویژگی منحصر به فرد در تاریخ روزنامه‌نگاری ایران تا آن لحظه برخوردار بود:
استفاده از بزرگترین فونت که عرض روزنامه را به‌طور کامل پر کند که تا آن زمان در مطبوعات ایران بی‌سابقه بود.
استفاده از واژهٔ سادهٔ «شاه» به جای «شاهنشاه» یا «شاهنشاه آریامهر» که از القاب سلطنتی محمدرضا پهلوی بود و مطبوعات از آن استفاده می‌کردند و روزنامهٔ اطلاعات تا چند روز پیش از لقب «شاهنشاه» برای محمدرضا پهلوی استفاده می‌کرد.
استفاده از ضمیر اول شخص «رفت» به جای ضمیر سوم شخص «رفتند».
برای اولین بار در تاریخ رونامه نگاری ایران تیتر روزنامه‌های کیهان و اطلاعات که در آنزمان روزنامه‌های اصلی ایران بودند یکسان شد.
در تاریخ روزنامه‌نگاری ایران پس از انتخاب این تیتر؛ اساتید روزنامه‌نگاری تیترهایی که ایجاز داشت و ضمن کوتاه بودن دارای فعل باشد را آموزش دادند. تیترهای ماندگار بعدی همچون «امام آمد» و «خرمشهر آزاد شد» به همین سبک ابداع شدند. هرچند با ورود به عصر دیجیتال و فعالیت شبکه‌های اجتماعی این شیوه انتخاب تیتر بی کاربرد شد.
حمید تبریزی (فعال رسانه‌ای قبل از انقلاب)، این تیتر را شاهکار روزنامه‌نگاری می‌داند و دربارهٔ آن می‌گوید: «دو تیتر به یادماندنی «شاه رفت» و «امام آمد» هیچ‌گاه از اذهان عمومی ایرانیان خارج نخواهد شد و این نشان می‌دهد که این دو تیتر را باید شاهکاری از پدیدآوردگانش بدانیم.» مهدی خدیر (روزنامه‌نگار) نیز می‌گوید: «ماندگارترین تصویر روز رفتن شاه، اما تیتر «شاه رفت» روزنامه اطلاعات است. از آن روز تصاویر مشهور دیگری هم ثبت شده از جمله تصویری که عکس شاه را از اسکناس درآورده یا شادی مردم …، اما تیتر بی‌سابقه صفحه اول روزنامه اطلاعات مهمترین یادگار آن روز است و البته یک سند تاریخی.» تیتر معروف دیگری با همین اندازه نیز پس از ورود سید روح‌الله خمینی در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ با عنوان «امام آمد» در روزنامهٔ اطلاعات چاپ شد.
روزنامه‌های کیهان و اطلاعات برای انتخاب تیتر «شاه رفت» و نوع فونت بی‌سابقه آن با یکدیگر هماهنگ بودند. روزنامه نگاران چند روز پیش از خروج شاه توسط رئیس شورای انقلاب و رئیس ساواک بطور جداگانه از توافق برای خروج شاه از کشور مطلع شده بودند. این تیتر نه تنها خروج شاه بلکه پایان ۲۵۰۰ سال حکومت شاهنشاهی در ایران را نیز اعلام می‌کرد. بازتاب تیتر در جامعه ایران
تصاویر متعددی از مردم با تیتر روزنامه‌های کیهان و اطلاعات بجا مانده‌است. یکی از تصاویر بیاد مانده از تیتر روزنامه‌ها فردی را نشان می‌دهد که روزنامه را لوله کرده و روی سر خود گذاشته‌است. وی دربارهٔ این تصویری طی مصاحبه‌ای گفت: «روز ۲۶ دی‌ماه ۵۷ که مصادف با روز فرار شاه خائن از کشور بود، جزو هدایت‌کنندگان و شعار دهندگان تظاهرات‌ها بودم، ساعت حدود ۹ صبح بود که روزنامه اطلاعات آن روز توزیع شد، تیتر بسیار درشتی که این روزنامه با عنوان «شاه رفت» زده بود را سوژه بسیار مناسبی برای خوشحالی مردم دیدم، کلمه «در» را بین «شاه» و «رفت» اضافه کردم که تبدیل شد به «شاه دررفت» و آن را به صورت کلاه درآورده و روی سر خود گذاشتم. دو اسکناس هزار تومانی هم درون جیبم داشتم که تصویر شاه خائن را به خاطر نفرتی که از او داشتم، درآورده و در دو دستم گرفتم و مشغول شعار دادن شدم که بعد‌ها این تصویر را از تلویزیون دیدم.»
تیتر شاه رفت هیجان عجیبی در جامعه ایجاد کرد، زیرا هنوز رادیو ایران خبر خروج شاه را اعلام نکرده بود. مردم روزنامه را در دتس گرفته و به یکدیگر نشان می‌دادند و برخ نیز میان دو کلمه «شاه» و «رفت» حرف «در» را اضافه کرده بودند و آنرا به «شاه دررفت» تبدیل کردند.
روزنامه‌های اطلاعات و کیهان در میان مردم می‌چرخید و مجسمه‌های شاه از سطح شهر پایین کشیده می‌شد. آنتونی پارسونز، سفیر انگلیس تهران را چنین توصیف کرد: «رادیو ایران ساعت دو بعد از ظهر، خبر عزیمت شاه را اعلام کرد. من و همسرم و سایر اعضای سفارت و خانواده‌هایشان همه در محوطه سفارت بودیم. ناگهان تمام شهر از شادی و حس رهایی منفجر شد. اتومبیل‌ها با صدای بوق و چراغ‌های روشن حرکت می‌کردند؛ مردم فریادزنان و پایکوبان در خیابان‌ها بودند و سربازان را می‌بوسیدند. روزنامه‌ها در تیراژ بالا با تیتر «شاه رفت» توزیع می‌شدند و مجسمه‌های شاه و پدرش را از میادین شهر پایین کشیدند. این‌ها وقایعی بود که من از آن بعد از ظهر طولانی و هلهله و شادمانی تمام نشدنی مردم در آن روز به یاد دارم. ما جلوی درب سفارت برای تماشای شادی مردم ایستاده بودیم و مردم برای ما دست تکان می‌دادند و روزنامه‌هایی را که عنوان «شاه رفت» بر روی آن‌ها نقش بسته بود به ما می‌دادند.» مجله اشپیگل نوشت: «پخش این خبر کافی بود تا کارناوالی به سبک ایرانی آغاز شود. صد‌ها هزار نفر در حالی که آواز می‌خواندند و می‌رقصیدند به خیابان‌ها ریخته و گل پخش کردند. وضعیت به گونه‌ای بود که گویی ناگهان خبر از پایان قرنطینه وبا داده شده باشد. قناد‌های شهر شیرینی رایگان پخش کردند و از کامیون‌های لبالب از ایرانی‌های خوشحال باران آب‌نبات بود که می‌بارید.»
چهار دهه بعد در سال ۱۳۹۴ که آغاز اجرایی شدن برجام با روز ۲۶ دی ماه مصادف شد روزنامه آفتاب به تقلید از تیتر تاریخی «شاه رفت» از تیتر «تحریم رفت» استفاده کرد.
بازتاب در خارج از ایران
خبر رفتن شاه با عنوان «شاه رفت» که در رسانه‌های آمریکایی نیز بازتاب یافت، در همان روز توسط Root Boy Slim و گروهش در آهنگی با عنوان «شاه رفت» مورد استفاده قرار گرفت.
روایت خبرگزاری تسنیم از تیتر شاه رفت
خبرگزاری تسنیم در مورد چگونگی انتخاب تیتر شاه رفت، نوشت: تیتر «شاه رفت» یکی از ماندگارترین تیترهای مطبوعات دوران انقلاب ۱۳۵۷ است که در ۲۶ دی ماه در صفحه نخست روزنامه اطلاعات نقش می‌بندد. غلامحسین صالحیار سردبیر وقت روزنامه اطلاعات در خاطرات شفاهی خود به تاریخ ۲۴ دی‌ماه ۵۷، که سیدفرید قاسمی آن را نقل کرده، می‌گوید: «چون رفتن شاه قطعی است و توانسته‌ایم تاریخ و حتی ساعت پرواز را هم به دست بیاوریم باید پیش‌بینی کار‌ها را بکنم. می‌دانم در ساعتی که پرواز انجام می‌شود، رساندن عکس به روزنامه و انعکاس جزئیات چگونگی انجام این حادثه مهم مقدور نیست.
از این رو از فرصتی که پیش آمد استفاده کردم و عباس مژده‌بخش رییس شعبه صفحه‌بندی و مسوول آرایش صفحه اول روزنامه را به کنج خلوت می‌کشم و با او به صحبت می‌نشینم. از مدتی قبل مساله تیتر اول روزنامه در روز رفتن شاه فکر مرا به خود مشغول کرده است. همان دو کلمه را روی یک تکه کاغذ کوچک نوشتم و دادم دست مسوول فنی و پرسیدم: می‌توانی این دو کلمه را با دستگاه «آگران» طوری بزرگ کنی که تمام عرض بالای صفحه اول را بپوشاند؟ یکه خورد و گفت مگر تمام شد؟ گفتم: می‌شود، اما فعلا فقط بین من و تو باشد. می‌خواهم کارمان را جلو بیاندازیم. ضمنا هم خودت در آرشیو بگرد و یک عکس از شاه و فرح با لباس زمستانی در فرودگاه مهرآباد را پیدا کن که پشت به دوربین در حال نزدیک شدن به هواپیما نشان دهد. طوری باشد که دارند می‌روند. دور می‌شوند. آن را هم سه ستونی بساز تیتر و گراور را هم، بعد از آنکه به من نشان دادی، بگذار در کشویت و درش را هم قفل کن. فکر نمی‌کنم زیاد در کشو بماند. به عباس مژده‌بخش اطمینان صد در صد داشتم. هنوز دو ساعت نگذشته بود که این بار او مرا به همان کنج خلوت کشاند و نمونه کار را نشان داد. درست همان چیزی بود که خواسته بودم. خندیدم و از هم جدا شدیم...
۲۶ دی از همان اولین ساعات صبح، خبر‌های رسیده از دربار، نخست وزیری، فرودگاه مهرآباد و منابع دیگر نشان می‌دهد که امروز خروج شاه قطعی است. مهمترین قسمت تدارک کار امروز قبلا دیده شده و فقط مسائلی نظیر استقرار خبرنگار و عکاس در فرودگاه و نظایر آن باقی مانده است. ناگهان صدای رییس دفترم بلند شد که گوشی دیگری را به دستم داد و گفت: فرودگاه! صدای خبرنگار مستقر در فرودگاه را شنیدم و کلماتش را به این شرح یادداشت کردم:
«هواپیمای بوئینگ ۷۲۷ شهباز حامل شاه و فرح سر ساعت ۱۲:۳۰ از زمین بلند شد و من الان دارم با چشم مسیر اوج گرفتن آن را در آسمان دنبال می‌کنم.»
گوشی را گذاشتم و عین جمله‌ای را که یادداشت کرده بودم درگوشی تلفنی که به دانشجویان ایرانی وصل مقیم آمریکا بود با صدای بلند برای آن‌ها و همچنین جماعتی که دور میزم و در سالن تحریریه اجتماع کرده بودند، قرائت کردم. صدای نماینده دانشجویان خطاب به دوستانش با فریاد بلند شد: بچه‌ها خبر رسمی، شاه رفت. غریو شادمانی را از یک سو به وسیله خط تلفنی از هزاران کیلومتر دور‌تر در لس‌آنجلس می‌شنیدم، و از سوی دیگر از اجتماعی که در سالن تحریریه و به خصوص کنار میز من حلقه زده بود. در این میان قیافه مژده‌بخش جلب نظر می‌کرد که از پشت حلقه جمعیت با حرکات دست و سر و گردن می‌خواست مرا متوجه خود کند. وقتی دیدم چشمم به او افتاده است، فریاد زد: برم؟! جواب دادم: برو! کار اصلی‌اش را در صفحه اول، برای نخستین بار دو روز زود‌تر انجام داده بود.»