کلیات

محمد بن ادریس شافعی (۱۵۰-۲۰۴ق) معروف به امام شافعی سومین فقیه از فق‌های چهارگانه اهل‌سنت است.  مالک بن انس (دومین فقیه از فق‌های چهارگانه اهل سنت) مهم‌ترین استاد او و احمد بن حنبل (چهارمین فقیه از فق‌های اهل‌سنت) مهم‌ترین شاگرد او بوده‌اند.
شافعی دوست‌دار اهل‌بیت پیامبر (ص) و امام علی (ع) بود. او اشعار مختلفی در وصف و محبت آنان سروده و زمانی که بیان فضائل امام علی (ع) جرم حساب می‌شد، به بیان مناقب او پرداخته است. شافعی در زمان هارون الرشید توسط عده‌ای شیعه خوانده شد.
فقه شافعی با وجود اصرار و تأکید بسیار بر حدیث، از روش‌های عقلی نیز استفاده کرده است. فقه او در جهان اسلام طرفداران بسیاری دارد و به عنوان نزدیک‌ترین فقه اهل‌سنت به شیعه معرفی شده است.

نسب

محمد بن ادریس شافعی با نام کامل «محمد بن إدریس بن عباس بن عثمان بن شافع بن سائب بن عبید بن عبدیزید بن هاشم بن عبدالمطلب بن عبدمناف» است.  او را قُرشی، مُطلبی و شافعی خوانده‌اند.  او همچنین به امام شافعی نیز شهرت دارد.  نسل او در عبدمناف با پیامبر اکرم (ص) یکی می‌شود.  جد شافعی به نام سائب در جنگ بدر پرچمدار بنی‌هاشم در سپاه مکه بود و اسیر شد. وی برای آزادی مبلغی را پرداخت کرد و پس از آن مسلمان شد. مادر شافعی «فاطمه» نام داشت و بنابر قولی از نسل امام علی (ع) بوده است.

زندگی‌نامه

شافعی در سال ۱۵۰هجری در غزه فلسطین متولد شد و در کودکی پدر خود را از دست داد.  در دو سالگی به همراه مادرش به مکه رفت و در آنجا بزرگ شد. شافعی در هفت سالگی قرآن را حفظ کرد و در ده سالگی کتاب «الموطأ» اثر مالک بن انس را حفظ کرد.  او پس از مدتی به مدینه رفت و کتاب الموطا را از حفظ برای مالک خواند.  شافعی تا وفات مالک در سال ۱۷۹هجری در مدینه ماند و پس از آن به یمن رفت.
شافعی سفر‌هایی به بغداد و مکه داشت و در سال ۱۹۹ وارد مصر شد، کتاب‌های بسیاری در آنجا تألیف کرد و به شهرت بسیار رسید. او پنج سال در مصر زندگی کرد و در روز آخر رجب سال ۲۰۴هجری در ۵۴ سالگی در مصر وفات کرد و در همان‌جا دفن شد. در زمان ایوبیان بر روی قبر شافعی بارگاهی ساختند که توسط مردم زیارت‌ می‌شود.

تحصیلات و آثار

محققان، شافعی را در فقه،  حدیث، ادبیات عرب و شعر بسیار متبحر دانسته‌اند. برخی محققان ۱۱۳ کتاب را به شافعی نسبت داده‌اند. یاقوت حموی در کتاب معجم الأدباء بیش از ۱۲۰ کتاب از شافعی نام می‌برد. کتاب «الأم» مهم‌ترین و مشهورترین کتاب شافعی است. مالک بن انس از فق‌های اربعه اهل‌سنت، استاد شافعی و احمد بن حنبل از فق‌های اربعه اهل‌سنت، شاگرد او بوده است.

شعر و ادبیات عرب

شافعی در ابتدا به شعر و ادبیات عرب علاقه نشان داد و در کسب این علم تلاش بسیار کرد. او هفده سال در میان قبیله هذیلیان زندگی کرد که از فصیح‌ترین قبائل عرب به شمار می‌رفتند و در جستجوی شعر و لغت، سفری به یمن نیز داشت.  استعداد او موجب شد تا در شعر و فصاحت کلام رشد بسیاری داشته باشد.  شافعی شعر نیز می‌سرود. او در شعر خود به برخی مفاهیم خاص شرعی پرداخته است. همچنین اشعاری در مورد اهل‌بیت پیامبر نیز از او وجود دارد. شافعی اشعار بسیاری در مورد مفاهیم اخلاقی سروده است.  شافعی خود را شاعر نمی‌دانست و معتقد بود اگر شعر در شأن علماء بود او شاعرتر از «لبید» شاعر معروف عرب می‌بود.

فقه و حدیث

شافعی در ابتدا به شعر و ادبیات عرب علاقه نشان داد. اما پس از وقایعی به فقه علاقه‌مند شده و به یادگیری فقه پرداخت. او در مکه نزد مسلم بن خالد زنجی مفتی بزرگ مکه، فقه را آموخت. سپس به مدینه رفته و شاگرد مالک بن انس یکی از فق‌های اربعه اهل سنت گردید.

شافعی تا وفات مالک در سال ۱۷۹ق در مدینه باقی ماند و پس از آن به یمن رفت. شافعی در یکی از سفرهایش به بغداد با محمد بن حسن شیبانی که دوست ابوحنیفه بود، همراه شد و با روش‌های فکری و فقهی حنفی نیز آشنا گشت و توانست از آن در فقه خود استفاده کند. شافعی برای به دست آوردن حدیث به شهر‌های مختلف سفر می‌کرد.

شافعی و اهل بیت (ع)

زمانی که شافعی در یمن حضور داشت،  هارون الرشید خلیفه عباسی، او را به همراه تعدادی دیگر به جرم تشیع به بغداد فراخواند. البته او از این اتهام تبرئه شد. این اتهام به جهت فضایلی بود که شافعی از امام علی (ع) نقل کرده است. شافعی اشعاری در مدح اهل‌بیت پیامبر (ع) و امام علی (ع) سروده است.

محبت امام علی (ع)

شافعی در زمانی به امام علی (ع) اظهار مودت و موالات می‌کرد که بزرگداشت علویان و بیان مناقب آنان گناهی نابخشودنی و موجب تعقیب و محاکمه و مجازات بود.
شافعی در مورد ابوبکر و خلفای دیگر و همچنین ابوحنیفه نیز اشعاری دارد.

شافعی و شیعه

برخی محققان اهل‌سنت فتاوای شافعی علیه شیعیان را جمع کرده و معتقدند شافعی از مخالفان سرسخت شیعه بوده است. در مقابل برخی محققان شیعه، نظرات و آراء شافعی که نشان از گرایشات او به شیعه است را جمع کرده‌اند.

فقه شافعی

فقه شافعی برپایه حدیث بنا شده بود، به نحوی که برخی فقه شافعی را فقهی «حدیث مدار» و شافعی را «ناصر الحدیث» معرفی کرده‌اند. منابع روایی شافعی گسترده بود و از صورت تک‌بومی خارج شده و محدود به مدینه نبود. به همین جهت مسئله احادیث متعارض در فقه شافعی جایگاهی پر اهمیت یافت و شافعی کتابی با عنوان «اختلاف الحدیث» تألیف کرد.

شافعی در فقه خود از برخی روش‌های اصحاب رأی نیز استفاده می‌کرد. او توانست جمعی میان این دو روش داشته باشد. روش او به نحوی بود که احمد بن حنبل برجسته‌ترین شاگرد او می‌گفت: ما اصحاب رأی را لعن‌ می‌کردیم و آنان نیز ما را لعن می‌کردند تا اینکه شافعی آمد و این دو روش را با یکدیگر یکی ساخت.

برخی محققان فقه شافعی را فقهی نظام‌یافته و مبتنی بر اصول معرفی کرده‌اند. محققان معتقدند تحصیل در منطقه‌های مختلف اسلامی تأثیراتی بر افکار و آثار شافعی گذاشت.

برای نمونه او اجماع بومی فق‌های مدینه را نامعتبر می‌دانست و اجماع تمامی امت را دلیل شرعی قابل استناد معرفی کرد. در اذهان و افکار عمومی جامعه شیعه، معمولا شافعی مذهب‌ها را به شیعه امامیه نزدیک‌تر می‌دانند. شافعی صلوات بر پیامبر در تشهد نماز را لازم و ضروری می‌دانست و همچنین گفتن «الصلاه خیر من النوم» در اذان را مکروه اعلام کرد.

گستره فقه شافعی

فقه شافعی در کشورهایی، چون یمن،  مصر، کشور‌های شرق آسیا همچون اندونزی و مالزی طرفداران بسیار دارد. این مذهب در فلسطین و اهل سنت یمن نیز اکثریت را دارا است و در میان اهل سنت عراق دومین مذهب بوده است. پیروان مذهب شافعی در بخش‌های غربی ایران در استان‌های کردستان، آذربایجان غربی و کرمانشاه نیز مستقر هستند.

جایگاه شافعی نزد اهل سنت

شافعی جایگاه و منزلت بسیار والایی در نزد اهل سنت داشته و دارد. برخی بزرگان اهل سنت معتقدند پیامبر اسلام به آمدن شافعی اشاره کرده و شافعی را مصداق روایت پیامبر اسلام دانسته‌اند که فرمود: «خداوندا قریش را هدایت فرما، همانا عالمی از قریش خواهد آمد که علم او در همه زمین پخش خواهد شد». عطار نیشابوری شافعی را سلطان شریعت و طریقت، مفتی اسرار الهیه و وارث پیامبر اسلام معرفی می‌کند.

احمد بن حنبل، شافعی را به خورشید دنیا و سلامتی بدن تشبیه می‌کند. ابن‌کثیر نیز شافعی را به عنوان یکی از ائمه اسلام و خطیب بغدادی نیز او را با عنوان «ربّ الفقهاء و تاج العلماء» معرفی می‌کند. شافعی خوابی را نقل می‌کند که در آن، امام علی (ع) را دیده که انگشتر خود را در آورده و در دهان شافعی قرار داده است تا علم ایشان و علم پیامبر (ص) به شافعی منتقل شود. فخر رازی کتابی با نام «ترجیح مذهب الشافعی علی غیره» نوشته و در آن مناقب بسیاری را به شافعی نسبت می‌دهد. عطار نیز داستان‌های بسیاری را از شافعی نقل می‌کند.

• در مورد مذهب جعفری در ویکی تابناک بیشتر بخوانید