کلیات

جنگ بیولوژیکی یا جنگ زیستی به معنی استفاده از عوامل بیولوژیکی، اعم از باکتری‌ها،  ویروس‌ها،  قارچ‌ها و فراورده‌های آن‌ها به منظور اهداف خصمانه برای کشتن یا ناتوان کردن انسان‌ها، جانوران یا گیاهان است.
جنگ‌های زیستی و جنگ‌های شیمیایی تا حدی همپوشانی دارند، زیرا استفاده از سموم تولید شده توسط برخی موجودات زنده تحت شرایط کنوانسیون سلاح‌های بیولوژیک و کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی مطرح شده‌است. سموم و سلاح‌های روان شیمایی اغلب به عنوان عوامل مرسوم در نظر گرفته می‌شوند. بر خلاف bioweapons، این عوامل midspectrum در میزبان خود باز تولید نیست و معمولاً با دوره‌های انکوباسیون کوتاه تر.
استفاده از سلاح‌های بیولوژیک تحت قوانین بین‌المللی بشردوستانه بین‌المللی ممنوع است و همچنین انواع معاهدات بین‌المللی. استفاده از عوامل بیولوژیکی در درگیری مسلحانه نیز یک جرم جنگی است.

تاریخچه جنگ‌افزار‌های بیولوژیک

شکل‌های قدیمی سلاح‌های بیولوژیک از زمان‌های بسیار قدیم مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. در سال ۱۳۴۶ میلادی طاعون، سپاهیان مغول از اردوی زرین را در حین حمله به کافا در کریمه در هم شکست. حمله کنندگان نعش کشته‌ها را در پای دیوار‌های شهر رها کردند. در نتیجه این کار و با رفت و آمد مدافعین شهر اپیدمی طاعون به تمام منطقه گسترش یافت. احتمال می‌رود برخی از افرادی که به علت طاعون کافا را ترک کردند باعث همه‌گیری وسیع طاعون در اروپا شدند که بعداً به مرگ سیاه شهرت یافت.

در طی جنگ جهانی اول، عوامل آلمانی اسب‌ها و گاو‌ها را قبل از حمل آن‌ها به آمریکا و فرانسه به بیماری آلوده‌ می‌کردند. پروتوکل ژنو در سال ۱۹۲۵ استفاده از سلاح‌های شیمیایی و بیولوژیک را ممنوع اعلام کرد.

شیرو ایشی، فرمانده واحد ۷۳۱، که تحقیقات سلاح‌های بیولوژیک را بر روی قربانیان زنده انسانی انجام می‌داد.
در سال ۱۹۳۷ ارتش امپراتوری ژاپن برنامه منظمی برای تولید جنگ‌افزار‌های بیولوژیک شروع کرد که مرکز آن در ۴۰ مایلی جنوب هاربین در منچوری قرار داشت و به واحد ۷۳۱ معروف بود. تحقیقاتی که ژاپنی‌ها انجام می‌دادند بر روی سیاه زخم و طاعون بود. در سال ۱۹۴۵ و در ماه‌های آخر جنگ ژاپنی‌ها مقدار ۴۰۰ کیلوگرم از میکروب سیاه زخم ذخیره کرده بودند که در بمب‌هایی با طراحی ویژه استفاده می‌شد. قرار بود این سلاح‌ها در ۲۲ سپتامبر ۱۹۴۵ به کار برود که این حمله به علت تسلیم ژاپن در ۱۵ اوت ۱۹۴۵ متوقف شد.

آمریکا در سال ۱۹۴۳ برنامه تحقیقاتی خود را برای استفاده از عوامل بیولوژیک آغاز کرد. این برنامه به‌طور رسمی تا سال ۱۹۶۹ ادامه یافت. در آن سال نیکسون رئیس‌جمهور وقت آمریکا به این برنامه پایان داد و مواد تهیه شده در ۱۹۷۱ و ۱۹۷۲ با حضور نمایندگان وزارت‌های مربوط (دفاع و کشاورزی) از بین رفت. این مواد شامل باسیلوس آنتراسیس (عامل سیاه زخم)، سم بوتولیسم، فرانسیلا تولارنسیس (عامل تولارمی)، کوکسیلا برونتئی (عامل تب Q)، ویروس انسفالیت ونزوئلایی، بروسلا سویس (عامل بروسلوز) و انتروتوکسین بی استافیلو کوکی بود. به‌طور هم‌زمان با پایان این برنامه ارتش آمریکا برنامه دفاع میکربی در جنگ را از سال ۱۹۵۳ شروع کرد که تا الان نیز ادامه دارد.

در سال ۱۹۷۲ کشور‌های جهان کنوانسیونی مبنی بر عدم تولید، فرآوری و گسترش سلاح‌های بیولوژیکی امضا کردند؛ اگر چه بعضی از کشور‌های امضاکننده تحقیقات در این زمینه را ادامه دادند. تا سال ۲۰۱۱ تعداد ۱۶۵ کشور در سراسر جهان این کنوانسیون را امضا کردند و تعهد کردند که برنامه‌ای برای استفاده از سلاح‌های بیولوژیک نداشته باشند.

موارد متعددی از استفاده سلاح‌های بیولوژیک در سال‌های اخیر گزارش شده‌است. یکی از موارد آن " باران زرد " در آسیای جنوب شرقی بود که به علت آزاد شدن تصادفی عامل سیاه زخم از سوردولوسک روسیه بود. مورد بعدی استفاده از عامل ریسین به عنوان وسیله کشنده در لندن در سال ۱۹۸۷ بود.

برخورد با تهدیدات بیولوژیک

بسیاری از عوامل باکتریایی،  قارچی،  ویروسها، عوامل ریکتزیایی و سموم وجود دارند که در مقالات متعددی به عنوان عوامل بیولوژیک بالقوه برای جنگ عنوان شده‌اند. مواردی که زیاد نام برده شده‌اند شامل باسیلوس آنتراسیس (عامل سیاه زخم)، سم بوتولیسم، یرسینیا پستیس (عامل طاعون)، ریسین،  انترو توکسین بی استافیلو کوکی و ویروس انسفالیت ونزوئلایی‌ می‌شوند. با این که این عوامل مشخصات کاملاً متفاوتی با هم دارند، ولی در تمام عواملی که به عنوان سلاح به کار می‌روند خاصیت‌های عمومی و مشابهی وجود دارد.


نماد بین‌المللی خطر عوامل بیولوژیکی

یکی از مهم‌ترین مشخصه‌های عمومی برای این عوامل، توانایی آن‌ها برای تبدیل به ذرات آئروسل با ذراتی در اندازه یک تا پنج میکرومتر (میکرون) است تا بتوانند ساعت‌ها در هوای معمولی شناور باقی بمانند و در صورت تنفس بتوانند به آلوئول‌های انتهایی در شُش‌های شخص قربانی برسند و جذب شوند. ذرات بزرگتر از ۵ میکرون در راه‌های هوایی فوقانی شخص فیلتر می‌شوند. این آئروسل‌ها را می‌توان به دو صورت وارد محیط کرد:
توسط پخش خطی توسط وسایلی مثل هواپیما که از روی هدف می‌گذرند
توسط پخش نقطه‌ای مثل اسپری‌کننده‌ها یا موشک‌های حامل این عوامل با انفجار بر روی هدف یا بمب‌های حاوی این مواد با پرتاب به منطقه مورد نظر و انفجار در آنجا.
وضعیت آب و هوای منطقه هدف در کاربرد عوامل بیولوژیک به صورت آئروسل خیلی مهم است، زیرا در صورت وجود باد با سرعت بالا ابر آئروسل ایجاد شده به راحتی از بین می‌رود. همچنین جهت وزش باد نیز هنگام عملیات مهم است. پدیده معکوس شدن لایه‌های هوا یا باد با سرعت ۹ تا ۱۸ کیلومتر در ساعت، حالت‌هایی هستند که معمولاً در ساعات شب یا صبح زود وجود دارند و حالت ایده‌آلی برای استفاده از آئروسل‌ها فرض می‌شوند.
راه‌های دیگر مواجهه با عوامل بیولوژیک شامل راه دهانی (آلودگی غذا و آب) و راه پوستی است. در کل این دو راه نسبت به راه تنفسی اهمیت کمتری دارند.
بیماری‌های ایجاد شده توسط کاربرد جنگی عوامل بیولوژیک بر علیه نیرو‌های نظامی می‌تواند باعث مرگ یا ناتوانی آن‌ها گردد. از نظر نظامی از کار انداختن درصد زیادی از نیرو‌های رزمی می‌تواند نتیجه‌ای شاخص و عملی از کاربرد این عوامل باشد.
مثالی از عوامل بیولوژیک کشنده می‌تواند شامل باسیلوس آنتراسیس (عامل سیاه زخم)،  سم بوتولیسم و فرانسیلا تولارنسیس (عامل تولارمی) باشد در صورتی که عوامل ناتوان‌کننده نظیر انتروتوکسین بی استافیلو کوکی و کوکسیلا بورنتی (عامل تب کیو) هستند.
در بعضی عوامل مثل یرسینیا پستیس و کوکسیلا برونتی تیپ بیماری ریوی ایجاد شده شبیه بیماری‌های اندمیکی است که همین عوامل در طبیعت ایجاد می‌کنند. ابتلا از طریق دهانی نیز تصویر کلینیکی مشابه همین مورد ایجاد می‌کند.
در بعضی از عوامل بیماری‌زا انتشار شخص به شخص نیز مهم است. این بیماری‌ها شامل آبله و طاعون ریوی می‌شود و در صورتی که واسطه انتقال باکتری یا ویروس در محیط حضور داشته باشد (پشه یا مگس) چرخه انتقال آن شروع خواهد شد.

• در مورد کرونا ویروس در ویکی تابناک بیشتر بخوانید