کلیات
سید محمدباقر صدر متولد ۱۰ اسفند ۱۳۱۳ بود که در تاریخ ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ توسط صدام به شهادت رسید. او فقیه، اصولی، مجتهد، فیلسوف، اندیشمند، مرجع تقلید مبتکر و نظریه‌پرداز شیعه و سیاستمدار عراقی بود. از او گاه به لقب شهید خامس و سید ذبیح القفا نیز یاد می‌شود.
ولادت
سید محمدباقر صدر از خاندان صدر در ۱۰ اسفند ۱۳۱۳ (برابر ٢٥ ذو القعدة ١٣٥٣) در شهر کاظمین به دنیا آمد. پدرش سید حیدر صدرعاملی بود. مادرش دختر شیخ عبدالحسین آل‌یاسین بود. در ۱۴ سالگی پدرش را از دست داد و زیر نظر مادر و برادرش سید اسماعیل صدر قرار گرفت.
اقامت در نجف
در سال ۱۳۶۵ (قمری) که دوازده ساله بود به همراه برادرش سید اسماعیل به نجف رفت تا نزد استادان حوزه علمیه آن شهر به تحصیلات عالی بپردازد. او بخشی از سطوح را نزد برادرش آموخت. دوره عالی فقه و اصول را نزد سید ابوالقاسم خویی و شیخ محمدرضا آل یاسین گذراند. فلسفه اسلامی (اسفار ملاصدرا) را از صدرا بادکوبه‌ای آموخت و در کنار آن فلسفه غرب و نظرات فلاسفه غیرمسلمان را هم آموخت. گفته شده وی در دروس علامه جعفری در این زمینه شرکت کرده‌است. او در فلسفه، اقتصاد، منطق، اخلاق، تفسیر و تاریخ نیز مطالعه و تحقیقاتی داشت. وی را می‌توان بنیانگذار منطق استقرائی در حوزه دانست.
فعالیت‌های اجتماعی
از جمله فعالیت های اجتماعی و شاید سیاسی وی در ایام حیات می توان به موارد زیر اشاره کرد:
تأسیس حزب الدعوه در سال ۱۳۷۷ هجری قمری
همکاری با جماعة العلماء در نجف
انتشار مجله الاضواء در سال ۱۹۶۱ میلادی
آثار و تألیفات
آیت الله سیدمحمدباقر صدر در اغلب رشته‌های علوم اسلامی تبحر داشت. وی معتقد بود که باید در دروس حوزه‌های علمیه تحولی پدید آید و طلاب و روحانیون نباید فقط به درس‌های معمول فقه و اصول اکتفا کنند بلکه باید به مسائل علمی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جدید آشنا شوند. به نظر وی کتاب‌های درسی موسوم در حوزه‌ها به ویژه در مبحث فقه و اصول، پیچیده و ناهماهنگ با شرایط روز بوده و به شیوه قدیمی‌است. در این کتاب‌ها مسائلی مطرح شده که امروزه به کلی منسوخ و متروک شده است و در این زمینه دست به تألیفاتی زد که ضمن ساده نویسی مطالب کتاب‌های قدیمی، آن را در طرحی نو و روشی جدید برای طلاب فقه و اصول به نگارش درآورد و بدین وسیله توانست تحول عظیمی در حوزه‌های علمیه به وجود آورد. وی این کار را با دو تألیف الفتاوی الواضحه (در فقه)، و دروس فی علم الاصول (در اصول) انجام داد.
آثار دیگر او از این قرار است: فدک فی‌التاریخ، غایه الفکر فی علم الاصول، فلسفتنا، اقتصادنا، المعالم الجدیده لاصول، الاسس المنطقیه فی استقرار، بحوث فی شرح عروه الوثقی، المدرسه الاسلامیه، بحث حول المهدی، بحث حول الولایه، الاسلام یقود الحیاه، دور الائمه فی الحیاه الاسلامیه نظام العبادات فی الاسلام.
در اینجا به معرّفی فهرست گونه این آثار درخشان می‌پردازیم:
۱ـ فدک فی التاریخ (فدک در تاریخ).
۲ـ غایة الفکر فی علم الاصول.
۳ـ فلسفتنا (فلسفه ما).
۴ـ اقتصادنا (اقتصاد ما).
۵ـ الاسس المنطقیه للاستقراء.
۶ـ المعالم الجدیده للاصول.
۷ـ بحوث فی شرح العروة الوثقی.
۸ ـ. دروس فی علم الاصول، معروف به «حلقات».
۹ـ الفتاوی الواضحه، رساله عملیه شهید صدر است که در نوع خود سبک خاصی دارد.
مبارزات
پس از درگذشت آیت الله محسن حکیم به دنبال یک نبرد طولانی با حزب بعث عراق به تدریج آیت الله صدر به عنوان یک رهبر شناخته شده مورد توجه مردم قرار گرفت. او به علت مبارزاتش با حکومت بعثی عراق بار‌ها توسط حکومت عراق دستگیر و زندانی شد.
حمایت از انقلاب اسلامی ایران
با اوج‌گیری انقلاب اسلامی در ایران به رهبری امام خمینی در ۱۳۵۷، رژیم عراق که از ایجاد انقلاب مشابهی در عراق به شدت نگران بود، درصدد تخطئه انقلاب اسلامی ایران برآمد، اما آیت‌الله صدر با آگاهی از اهداف بعثی‌های عراقی، در نامه‌ای که به امام در پاریس نوشت، از قیام شکوهمند و شجاعانه مردم مسلمان ایران به رهبری امام تجلیل کرد و با تمام اخلاص و شجاعت، آمادگی خود را برای همکاری با رهبر انقلاب و امت قهرمان ایران اعلام داشت. پس از آن نامه‌هایی نیز به شاگردان و مریدانش در ایران نوشت و به آنان دستور داد که با مردم انقلابی ایران همگام شوند و از فداکاری در راه پیروزی انقلاب اسلامی دریغ نورزند و خود را در اطاعت از امام خمینی فانی سازند همانگونه که او خود، در راه تحقق اهداف و آرمان‌های اسلامی ایران را همچون شهدای قیام امام حسین (علیه‌السّلام) دانست. این فتوای مهم، تبلیغات سوء و مغرضانه رژیم بعثی را بر ضد انقلاب اسلامی‌خنثی کرد و موجب اظهار همدردی مردم مسلمان عراق با مردم ایران گردید.
در فردای پیروزی انقلاب اسلامی‌ایران (۲۳ بهمن ۱۳۵۷)، آیت‌الله صدر که بسیار شادمان بود در میان انبوهی از مردم و طلاب انقلابی در مسجد جواهری نجف سخنرانی کرد. او پس از شکرگزاری از پیروزی انقلاب اسلامی‌در ایران، نسبت به پیروی از اوامر امام خمینی و آگاهی از توطئه‌های دشمنان انقلاب اسلامی تأکید نمود و از مردم خواست که به نشانه همبستگی مردم عراق با انقلاب اسلامی‌ایران، فردای آن روز تظاهراتی در شهر‌های عراق برگزار شود و متعاقب آن، تظاهرات باشکوهی در شهر‌های کربلا و نجف و سایر شهر‌ها به راه افتاد. همزمان با آن آیت‌الله صدر، طی پیامی‌به امام خمینی، پیروزی انقلاب اسلامی ایران را تبریک گفت و در پیامی‌دیگر به ملت ایران، از قهرمانی‌ها و فداکاری‌های آنان ستایش کرد و به ادامه تبعیت از امام سفارش نمود. مدتی بعد نیز به مناسبت شهادت آیت‌الله مطهری، مجلس ختم باشکوهی در مسجد جواهری نجف برگزار کرد که گروه کثیری از طبقات مختلف مردم در آن شرکت نمودند.
در ۱۳۵۸، آیت‌الله صدر، رساله الاسلام یقودالحیاه را به عنوان مقدمه‌ای برای قانون اساسی نوشت و نماینده‌ای به عنوان رابط میان خود و امام خمینی تعیین و روانه ایران کرد.
شهادت
در ۱۹ جمادی‌الاول ۱۴۰۰ ق/ ۱۶ فروردین ۱۳۵۹ بار دیگر آیت‌الله صدر در شهر نجف اشرف دستگیر شد و به بغداد منتقل گردید. در بغداد از او خواستند تا چند کلمه‌ای بر ضد انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی بنویسد تا از مرگ حتمی نجات یابد، اما او آشکارا این تقاضا را رد کرد و بر راه مستقیم و خلل‌ناپذیرش تأکید نمود.
در نتیجه پس از سه روز شکنجه‌های وحشیانه، در ۲۲ جمادی‌الاول ۱۴۰۰ ق/ ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ به شهادت رسید و تحت نظر شدید مأموران امنیتی در آرامگاه خانوادگی شرف‌الدین در نجف اشرف به خاک سپرده شد.
پس از چند روز که خبر شهادت آیت‌الله صدر قطعی شد امام خمینی، طی پیامی که در ۲ اردیبهشت ۱۳۵۹ صادر کرد از وی به عنوان «شخصیت علمی و مجاهد که از مفاخر حوزه‌های علمیه و از مراجع دینی و منتفکران اسلامی بود.» یاد نمود و به همان مناسبت از روز ۳ اردیبهشت سه روز عزای عمومی اعلام داشت.