سوره اخلاص یا توحید صد و دوازدهمین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء سی‌ام جای دارد. این سوره را به این دلیل توحید یا اخلاص نامیده‌اند که درباره یگانگی خدا سخن می‌گوید و انسان را از شرک، رها می‌کند.

محتوای سوره اخلاص، توحید و یگانگی خداوند و بی‌نیازی او از غیر خودش و نیازمندی مخلوقات به اوست. برای سوره اخلاص فضایل زیادی نقل شده است، از جمله اینکه سوره اخلاص در حکم یک‌سوم قرآن است و سه بار خواندن آن معادل یک ختم قرآن است. در روایات بر خواندن این سوره در نماز‌های روزانه تاکید فراوان شده است. در روایتی،  پیامبر (ص)،  امام علی (ع) را به سوره اخلاص تشبیه می‌کند و می‌گوید همان‌طور که سه بار خواندن سوره اخلاص، مانند خواندن تمام قرآن است، دوست‌داشتن امیرالمؤمنین با زبان، قلب و دست (در عمل) دوست‌داشتن تمام اسلام است. این سوره یکی از سور چهار قل است.


نامگذاری

---

این سوره به سوره اخلاص و توحید مشهور است.  درباره دلیل این نامگذاری گفته شده از آنجا که خداوند را به یگانگی وصف می‌کند،  توحید نام گرفته  و به این دلیل که توجه به محتوای آن، انسان را از شرک خالص می‌کند و به دنبال آن انسان از آتش دوزخ خلاصی می‌یابد، آن را اخلاص نامیده‌اند. همچنین در روایات و منابع قدیمی آن را به مناسبت آیه اول، سوره «قل هو الله احد» خوانده‌اند. برای سوره اخلاص نام‌های بسیار دیگری بیان شده است، از جمله صمد، نجات، معرفت، اساس، تجرید، تفرید، برائت و مُقَشْقِشَه.

 

---

شیخ طبرسی سوره اخلاص را از سوره‌های مکی‌ می‌داند و می‌نویسد همچنین گفته شده مدنی است.  سیوطی از علمای اهل سنت نیز بر این باور است که سوره اخلاص دو بار نازل شده است: یک بار در مکه و یک بار در مدینه؛  اما علامه طباطبایی‌ می‌نویسد بنابر وقایعی که درباره سبب نزول سوره اخلاص ذکر شده، به نظر می‌رسد مکی بودن آن صحیح‌تر باشد. سوره اخلاص در ترتیب نزول بیست و دومین سوره‌ای است که بر پیامبر (ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، صد و دوازدهمین سوره است و در جزء سی‌ام قرآن جای دارد.

 

---

سوره اخلاص ۴ آیه، ۱۵ کلمه و ۴۷ حرف دارد. این سوره جزو سوره‌های مُفصِّلات (دارای آیات کوتاه) است. سوره اخلاص و سه سوره کافرون،  ناس و فلق را که همه با «قُل» شروع می‌شوند،  چهار قل گویند.سوره اخلاص را جزو سوره‌های جمعی النزول دانسته‌اند، یعنی سوره‌هایی که تمام آیاتشان یک‌باره نازل شده است.


محتوا

---

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان‌ می‌نویسد سوره اخلاص،  خداوند را به احدیت و اینکه همه موجودات در تمامی حاجت‌هایشان نیازمند اویند و اینکه احدی نه در ذات و نه در صفات و نه در افعال شریک او نیست می‌ستاید. این توحید، مختص به خود قرآن است و تمامی مَعارف (اصولی، فرعی و اخلاقی) اسلام بر این اساس پی‌ریزی شده است.


شأن نزول

---

درباره شان نزول سوره اخلاص از امام صادق (ع) نقل شده است گروهی از یهودیان از پیامبر (ص) تقاضا کردند خداوند را برای آنان توصیف کند. پیامبر (ص) سه روز سکوت کرد و پاسخی نگفت، تا اینکه سوره اخلاص نازل شد و سپس پاسخ آنان را بیان کرد.  گفته شده این پرسش، درخواستِ جمعی از مشرکان مکه یا درخواست اهل کتاب مدینه یا افرادی دیگر بوده است.


منزلت امام علی و سوره اخلاص

---

در روایتی از پیامبر (ص)،  امام علی (ع) به سوره اخلاص تشبیه شده است. در این روایت آمده است مَثَل علی ابن ابی‌طالب در بین مردم، مَثَل «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» در قرآن است. همچنان که هر کس سه مرتبه سوره اخلاص را بخواند، گویا تمام قرآن را خوانده است، هر کس با زبان، قلب و دست‌هایش (در عمل)، امام علی (ع) را دوست داشته باشد، همه اسلام را دوست داشته است. پیامبر (ص) در آخر می‌فرماید سوگند به کسی که مرا به رسالت برانگیخته، اگر اهل زمین، همانند اهل آسمان، علی را دوست داشته باشند، خداوند کسی از آنان را به آتش عذاب نمی‌کند.

قُندوزی عالم اهل سنت روایت بالا را در کتابش ینابیع المودة نقل کرده است. همچنین در دیگر منابع اهل سنت روایاتی با همین مضمون وجود دارد که منزلت امیرالمؤمنین علی (ع) را همچون منزلت سوره اخلاص معرفی می‌کنند.