کلیات

آیت الله محمد علی اراکی (۱۳۱۳-۱۴۱۵ق) از مراجع تقلید شیعه بود.  او حدود ۳۰ سال امام جماعت مسجد امام حسن عسکری (ع) قم بود. وی همچنین نماز جمعه را واجب‌ می‌دانست و در همین مسجد نماز جمعه اقامه می‌کرد. وی در تأسیس حوزه علمیه قم نقش مهمی داشت.
گفته‌اند با اینکه بیش از ۴۰ سال از اجتهاد او می‌گذشت، از روی تواضع،  مرجعیت را به دیگران واگذار می‌کرد.   وی آخرین حلقه از مراجعی بود که از نسل شاگردان شیخ عبدالکریم حائری بودند و بعد از وفات او مرجعیت به شاگردان آیت الله خویی،  آیت الله گلپایگانی و امام خمینی منتقل شد.  شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه قم، باجناق و سید محمدتقی خوانساری داماد او بوده است.

زندگینامه

آیت الله محمدعلی اراکی در ۲۴ جمادی‌الثانی ۱۳۱۳ هجری قمری در شهر اراک به دنیا آمد. پدرش حجت الاسلام احمد آقا، مشهور به میرزاآقا و میرزا آقا فراهانی از اهالی مصلح آباد فراهان و شاگرد ملا محمدابراهیم انجدانی و مادرش علویه آغابیگم، دختر سید عقیل و از نوادگان سید حسن واقف از نوادگان امام زین العابدین (ع) بود.

تحصیلات و اساتید

اراکی در ۱۱ یا ۱۲ سالگی، خواندن و نوشتن را توسط آقاعماد، شوهر خواهر خود، فراگرفت. سپس در درس آقا شیخ جعفر حاضر شد، قسمتی از سطح را نزد وی آموخت و بقیۀ کتاب‌های درسی را نزد شیخ عباس ادریس آبادی فراگرفت. ایشان نزد شیخ محمدباقر اراکی سلطان آبادی، مشهور به سلطان العلمای اراکی (۱۳۸۲ق)،  شرح منظومه ملاهادی سبزواری را فراگرفت. از دیگر اساتید او آقا نورالدین اراکی (۱۳۴۰ق) بود. اراکی از ۲۰ سالگی در درس آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری شرکت نموده و به مدت ۸ سال در اراک از او بهره برد.
 اراکی مباحث طهارت و نکاح را نزد آیت الله سید محمدتقی خوانساری (۱۳۷۱ق) فراگرفت.

تدریس و شاگردان

آیت الله اراکی پس از درگذشت آیت الله خوانساری، به تدریس نکاح،  مکاسب محرمه، بیع، خیارات،  طهارت، اجاره و حج پرداخت و بعد از ظهر‌ها درمدرسه فیضیه،  خارج اصول تدریس می‌کرد. برخی از شاگردان اراکی عبارتند از: سید محسن خرازی، مهدی شاه آبادی، محمدتقی ستوده، رضا استادی، علی‌پناه اشتهاردی، سید کاظم نورمفیدی، محمدحسین مسجدجامعی، علی کریمی جهرمی، ابوالحسن مصلحی، محی الدین شیرازی، سید محمدباقر خوانساری وسید محمدباقر موحدی ابطحی 

اقدامات اجتماعی و سیاسی

او در تأسیس حوزه علمیه قم، آیت الله حائری را همراهی کرد. آیت الله اراکی نماز جمعه را واجب‌ می‌دانست، پس از درگذشت آیت الله خوانساری، حدود بیست سال (۱۳۷۷-۱۳۹۹ق) در مسجد امام حسن عسکری قم اقامه نماز جمعه کرد. او همچنین حدود ۳۵ سال در مکان‌هایی همچون کنار مقبره شیخ عبدالکریم حائری،  بقعه شاه عباس (مسجد امام خمینی) و مدرسه فیضیه به اقامه نماز جماعت‌ می‌پرداخت.
بعد از آمدن آیت الله بروجردی به قم، وی به همراه آیت الله خوانساری مسئله قیام و مبارزه علیه اعمال خلاف شرع دوره پهلوی دوم را با آیت الله بروجردی مطرح کردند.

درباره ماده حذف قسم به قرآن در لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، وی اعلامیه‌ای را در آذر ۱۳۴۱ش صادر کرد و طی آن، الغای صریح آن را به علت عدم تطابق با موازین شرع، عدم رضایت مردم و نگرانی عموم مسلمین از کم‌رنگ شدن مظاهر دینی در جامعه خواستار شد.

یکی از اقدامات وی، تنفیذ احکام صادره از سوی امام خمینی بود؛ که در پاسخ به نامه جمعی از نمایندگان امام، که نظر وی را راجع به "اجازات کتبی امور حسبیه و اخذ وجوه شرعیه " که امام خمینی به ائمه جمعه و علمای مورد اعتمادشان در حوزه علمیه قم و شهرستان‌ها داده‌اند، خواستار شده بودند، پاسخ داد که "اینجانب کلیه اجازات کتبی را که حضرت امام به نمایندگان و علمای مورد اعتمادشان داده‌اند، به همان کیفیت تنفیذ می‌نمایم.

آثار علمی

آثار به جای مانده از او شامل تقریرات و تألیفات می‌باشد.
تقریرات: تقریر بحث آیت الله شیخ محمد سلطان العلما، تقریر درس فقه شیخ عبدالکریم حائری و تقریر درس فقه سید محمد تقی خوانساری (کتاب الطهاره).
تألیفات: توضیح المسائل، حاشیه بر دررالفوائد شیخ عبدالکریم حائری، حاشیه بر عروة الوثقی، رساله استفتائات، کتاب النکاح و الطلاق، کتاب الصلاة و مقدمه بر تفسیر "القرآن و العقل " از استادش نورالدین اراکی.

مرجعیت

با وجود اینکه وی مجتهد بزرگی بود و تعلیقه‌اش بر عروة الوثقی، بیش از ۴۰ سال پیش تدوین شده بود، اما بخاطر تواضعی که داشت، مرجعیت را به دیگران واگذار می‌کرد. اما پس از درگذشت امام خمینی (ره)، علمای بسیاری از شهرها، به ویژه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،  مقلدان امام خمینی را به آیت الله گلپایگانی و آیت الله اراکی ارجاع دادند و پس از درگذشت آیت الله خویی و آیت الله گلپایگانی،  مرجعیت تقلید در آیت الله اراکی متعین شد.

آیت الله اراکی آخرین حلقه از مراجعی بود که از نسل شاگردان آیت الله شیخ عبدالکریم حائری بودند و بعد از وفات وی مرجعیت به شاگردان آیت الله خویی، آیت الله گلپایگانی و امام خمینی منتقل شد. بعد از درگذشت آیت الله اراکی مرجعیت از حالت تک‌مرجعی خارج گشت.

درگذشت

اراکی در۱ آبان سال ۱۳۷۳ش بر اثر ضایعه عروقی در بیمارستان بستری شد و در نیمه شب سه شنبه،۸ آذر ۱۳۷۳ (۲۵ جمادی‌الثانی ۱۴۱۵ ه. ق) درگذشت.  آیت الله محمدتقی بهجت بر پیکرش نماز خواند و در جوار حرم حضرت معصومه (س) در کنار قبور عبدالکریم حائری و سید محمدتقی خوانساری به خاک سپرده شد.

• در مورد آیت الله مکارم شیرازی بیشتر بخوانید