کلیات 

---

تفاسیر متعدد قرآن نشان می‌دهد که هریک از مفسران، قرآن را از منظری خاص و دیدگاهی محدود تفسیر کرده است، یعنی مفاهیم قرآن را براساس بینش خود- که الزاما یک بینش بیش نیست- فهم کرده و توضیح داده‌اند.
روش تفسیری عبارت است از طریق و شیوه‌ای که هر مفسر برای تفسیر یک یا چند آیه انتخاب می‌کند و غالباً بستگی دارد به ابزاری که در تفسیر بکار می‌برد. مفسر گاهی بر اساس عقل، گاهی بر اساس نقل (روایات) و زمانی به کمک خود قرآن به تفسیر می‌پردازد.

 

---

روش‌های تفسیری متداول صرف نظر از درستی یا نادرستی آن‌ها عبارتند از:

ازجهت شکل:
تفسیر ترتیبی
تفسیر موضوعی

ازجهت منابع:
تفسیر قرآن به قرآن
تفسیر عقلی
تفسیر روایی

ازجهت معیار:
تفسیر اجتهادی
تفسیر فقهی
تفسیر ادبی
تفسیر تربیتی
تفسیر کلامی
تفسیر فلسفی
تفسیر عرفانی
تفسیر علمی - تجربی
تفسیر رمزی
تفسیر به رأی

---

گاهی مفسران بر اساس علاقه و گرایش کلامی، فقهی، تاریخی یا فلسفی یا... قرآن را تفسیر می‌کنند؛ یعنی جنبه کلامی و اعتقادات قرآن،  احکام یا مسائل تاریخی یا فلسفی آن را بیان می‌کنند؛ این‌ها گرایش‌های تفسیری است و روش تفسیری شیوه مفسر در بیان و تفسیر آیه است با هر گرایشی که دارد.
تفاوتی نمی‌کند که مفسر از چه دریچه‌ای به آیه نگاه می‌کند در هر صورت او برای تفسیر آیه به ناچار این کار را به یک روش از روش‌های پیش گفته - یا چند مورد آن‌ها به صورت توامان - انجام می‌دهد.
در برخی از کتاب‌هایی که به بررسی روش‌های تفسیر قرآن‌ می‌پردازد بین روش‌های تفسیری و گرایش‌های تفسیری تمایز چندانی داده نشده و روش‌های تفسیر قرآن در کنار گرایش‌های تفسیری مورد بررسی قرار گرفته اند.

 

---

در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله مردم مستقیماً از منبع متصل به وحی الهی استفاده می‌کردند و هر مشکلی را از ایشان سئوال می‌کردند و تفسیر از این قاعده مستثنی نبود ولذا بسیاری از روایات اسلامی، تفسیر آیات قرآن است که از پیامبر صلی الله علیه و آله سئوال شده و ایشان مطلب آیه را توضیح داده‌اند.
در زمان ائمه معصومین علیهم السلام تا حدودی وضع بر همین منوال بود، خصوصاً برای شیعه که قول آن‌ها را حجت می‌دانند و در مورد تفسیر آیات هم از ایشان سئوال می‌شد.
اما در زمان‌های بعد در قرون اولیه اسلام کم‌کم بحث‌های کلامی زیاد شد و این به علت فتح کشور‌های جدید و برخورد مسلمانان با فرقه‌های مختلف اوج گرفت و در زمان خلفاء فلسفه یونانی به عربی منتقل شد ولذا در عهد عباسیان (اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری قمری) بحث‌های عقلی و فلسفی رشد کرد و در هیمن زمان هم تصوف ظاهر شد و بعضی مردم به ریاضت و مجاهده نفس و... روی آوردند و در این میان گروه سومی از مردم اهل حدیث شدند که بر تعبد محض به ظواهر دینی پایبند بودند و به خاطر همین اختلاف آراء اختلاف روش‌های تفسیری هم بوجود آمد.
محدثین از روش تفسیر با روایات سلف صالح و صحابه و... پیروی می‌کردند و متکلمین و فلاسفه هم آیات را طبق مذهب مختار خودشان تفسیر می‌کردند و آیات مخالف را تأویل می‌کردند و متصوفه به تأویل آیات روی آوردند و به همین ترتیب شیوه‌های تفسیری متعدد بوجود آمد.

 

---

گاهی مفسر بر اساس عقل به تفسیر می‌پردازد که به آن روش «تفسیر عقلی» می‌گویند. «تفسیر نقلی» نیز یا تفسیر با الهام از روایات است، که به آن «تفسیر روایی» یا «مأثور» می‌گویند و یا تفسیر با آیات دیگر است، که به آن «تفسیر قرآن به قرآن» می‌گویند.