کلیات

آيَةُ الْكُرْسى‌ (سوره بقره: ۲۵۵) مجموعه‌ای از صفات جلال و جمال خداوند است که هم شامل صفات ذات خداوند از جمله وحدانیت، حیات، قیومیت، علم و قدرت و هم شامل صفات فعل او مانند مالکیت بر جهان هستی و شفاعت می‌شود. این آیه به دلیل جمله «وَسِعَ کُرسِیُّهُ السَّمواتِ و الارضَ» به‌ «آيةالكرسى‌» معروف شده است. برخی آیه ۲۵۶ و ۲۵۷ سوره بقره را نیز جزو آن دانسته‌اند؛ اما با توجه به روایات و شواهد آیة الکرسی تنها آیه ۲۵۵ بقره است.

در منابع روایی،‌ برای این آیه، ویژگی‌ها و فضیلت‌های فراوانی گفته شده است از جمله در بعضی روایات، این آیه برترین آیه قرآن شمرده شده است. خواندن این آیه همیشه و در همه حال به ویژه پس از نماز، بعد از وضو، قبل از خواب، هنگام خروج از خانه، هنگام مواجهه با خطر و سختی و... توصیه شده است. خواندن این آیه در بعضی از نمازهای مستحب مانند نماز شب اول قبر نیز وارد شده است.

متن و ترجمه

آیه ۲۵۵ سوره بقره، به جهت واژه «الکرسی» در این آیه، آیة الکرسی نامیده شده است. گفته شده اين‌ آيه‌ در صدر اسلام و زمان‌ پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) نيز به‌ آيةالكرسى‌ معروف‌ بوده‌ است‌. متن و ترجمه آیه چنین است:

آیة الکرسی یا آیات الکرسی

مشهور میان مفسران شیعه آن است که آیة الکرسی فقط آیه ۲۵۵ سوره بقره است و دو آیه بعد جزو آن نیست. مکارم شیرازی، از مفسران معاصر شیعه، شش شاهد برای منحصر بودن عنوان آیة الکرسی بر آیه ۲۵۵ سوره بقره ارائه کرده است؛ از جمله:

• تمام روایاتی که در فضیلت این آیه نقل شده، فقط همین آیه را آیة الکرسی خوانده‌اند؛
• تعبیر کرسی فقط در آیه ۲۵۵ آمده است؛
• در بعضی روایات وارد شده که آیة‌الکرسی پنجاه کلمه است و شمارش کلمات آیه ۲۵۵ پنجاه کلمه است. از نظر وی در روایاتی که دستور داده شده دو آیه بعد نیز خوانده شوند، عنوان آیة‌الکرسی بر آن دو آیه گفته نشده است.

در مقابل نظر مشهور، برخی با استناد به بعضی از روایات،آیات ۲۵۶ و ۲۵۷ سوره بقره را هم جزو آیة الکرسی دانسته‌اند. همین روایات را نیز سبب شهرت الحاق دو آیه بعد به آیه الکرسی در میان شیعیان دانسته‌اند. از دیگر دلایل برای الحاق آیات ۲۵۶ و ۲۵۷ به آیه الکرسی را پیوند عمیق میان مضامین و مفاهیم آیه الکرسی با دو آیه بعد می‌دانند.

واژه الکرسی

برای واژه الکرسی چند معنا به کار بیان شده است: ۱. تخت و سریر؛ ۲. قلمرو فرماندهی و تدبیر؛ ۳. مرکز فرماندهی و تدبیر و ۴. علم. گفته شده مراد از کرسی در آیه الکرسی حکومت، قیمومت، سلطه و تدبیر خداوند است.

در روایات مختلفی از امامان شیعه(ع) کرسی در این آیه به معنای علم خداوند تفسیر شده است که معنای آیه چنین می‌شود: «خداوند، پیشاروی آنان و پشت سرشان را می‌داند و به چیزی از «علم» او آگاه نگردند، جز آنچه خود بخواهد. کرسی (= علم) او آسمان‌ها و زمین را فرا گرفته است.» طبق حدیثی از امام صادق(ع)، «کرسی» علم اختصاصی خداوند است که هیچ یک از پیامبران، فرستادگان و [سایر] حجت‌هایش را بر آن آگاه نکرده است.

محتوا

آیه الکرسی را مجموعه‌ای از صفات جلال و جمال خداوند دانسته‌اند و اینکه ۱۶ مرتبه نام خدا و صفات او در این آیه مطرح شده است؛ به همین سبب آیه الکرسی را شعار و پیام توحید خوانده‌اند. این آیه را هم شامل صفات ذات خداوند از جمله وحدانیت، حیات، قیومیت، علم و قدرت و هم شامل صفات فعل او مانند مالکیت بر جهان هستی و شفاعت دانسته‌اند.

مفسران ذیل واژه‌های این آیه از جمله الحی، القیوم و الکرسی مباحث مفصلی درباره حیات خداوند، وابستگی تمام هستی به خداوند و مراد از کرسی و عرش خداوند ارائه داده‌اند.

فضیلت و خواص

سیدمحمدحسین طباطبایی عظمت آية الكرسى‌ را به جهت شامل‌بودن آن بر معارف دقیقی درباره توحید خالص و قیمومیت مطلق خدا دانسته است.

در فضیلت آیه الکرسی از پيامبر(ص) آمده است که آیه الکرسی سید آیه‌ها و برترین آنها است و همه خیرهای دنیا و آخرت را در بر دارد. در روایتی دیگر نقل شده که سرور سخن‌ها قرآن و سرور قرآن‌ سوره بقره و سرور سوره بقره‌ آيةالكرسى‌ است‌.

اين‌ آیه در ميان‌ مسلمانان‌ هميشه‌ مورد توجه‌ و تعظيم‌ خاصى‌ بوده‌ و علت‌، آن‌ است‌ كه‌ همه معارف‌ و تعاليم‌ اسلام بر اساس‌ «توحید» استوار است‌ و در آية الكرسى‌ توحید به‌ شكل‌ جامع و موجز بيان‌ شده‌ است‌. در اين‌ آيه‌، هم‌ ذات‌ خداوند توصيف‌ شده‌ و هم‌ صفات‌ و افعال‌ او.

درباره خواص تلاوت آیة الکرسی، روایات فراوانی از طریق شیعه و سنی رسیده است. در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است که هر کس این آیه را یک بار تلاوت کند،‌ خداوند هزار مورد از بلایای دنیا را که راحت‌ترین آن فقر است و هزار مورد از سختی‌های آخرت را که آسان‌ترین آن عذاب قبر است، برطرف می‌کند.

اوقات قرائت

براساس روایات، خواندن آیه الکرسی در همه حال به ویژه پس از خواندن نماز، قبل از خواب، هنگام خروج از منزل، هنگام مواجهه با خطر و سختی، هنگام سوار شدن بر مرکب، برای دفع چشم زخم، برای سلامتی و... توصیه شده است. در روایتی از امام علی(ع) نقل شده اگر بدانید این آیه چیست یا در آن چیست، در هیچ حالی آن را ترک نخواهید کرد. فقها نیز قرائت آیة‌ الکرسی را در مواردی همچون بعد از وضو، بر بالین محتضر، پس از نمازهای واجب، هنگام خواب، در سفر و... مستحب دانسته‌اند. خواندن این آیه در بعضی از نمازهای مستحب همچون نماز غدیر و نماز شب اول قبر(نماز وحشت) نیز وارد شده است.

کتاب‌شناسی

عالمان بسیاری به طور مستقل بر این آیه تفسیر نوشته‌اند؛ از جمله کمال الدین عبدالرزاق کاشانی، شمس الدین خفری، ملاصدرا تحت عنوان «تفسیر آیة الکرسی» و از معاصرین، محمدتقی فلسفی با عنوان «آیه الکرسی، پیام آسمانی توحید».

آیة الکرسی در ادبیات فارسی، بارها مورد اشاره قرار گرفته است؛ از جمله کسایی مروزی در انتقاد از کسانی که حق امامان را غصب کردند، چنین سروده است: