کلیات

جشن سده یکی از جشن‌های پرشکوه زمستانی ایرانی است که از دوران باستان به یادگار مانده. این جشن در دهمین روز بهمن‌ماه برگزار می‌شود. در این چشن آتش، هسته اصلی برگزاری جشن سده به شمار می‌رود. جشن سده در بسیاری از شهرهای ایران به ویژه شهرهای زرتشتی‌نشین برگزار می‌شود. جشن سده به همراه نوروز و شب یلدا سه جشن بزرگ ایرانی را تشکیل می‌دهند.

معنای واژه سده

بعضی دانشمندان نام سده را گرفته شده از صد می‌دانند. ابوریحان بیرونی می‌نویسد: «سده گویند یعنی صد و آن یادگار اردشیر بابکان است و در علت و سبب این جشن گفته‌اند که هرگاه روزها و شب‌ها را جداگانه بشمارند، میان آن و آخر سال عدد صد بدست می‌آید و برخی گویند علت این است که در این روز زادگان کیومرث  درست صدتن شدند و یکی از خود را بر همه پادشاه گردانیدند و برخی برآنند که در این روز فرزندان مشی و مشیانه به صد رسیدند و نیز آمده: “شمار فرزندان آدم ابوالبشر در این روز به صد رسید. ”» نظر دیگر اینکه سده معروف، صدمین روز زمستان است. از ابتدای زمستان (اول آبان ماه) تا ۱۰ بهمن که جشن سده‌ است صد روز، و از ۱۰ بهمن تا نوروز و اول بهار ۵۰ روز و ۵۰ شب بوده‌است. و به علت اینکه از این روز به بعد انسان به آتش دست پیدا کرده‌است شب هم مانند روز روشن و گرم و زنده‌است شب‌ها هم شمرده می‌شوند. یکی دیگر از دلایل گرامی‌داشت این شب این است که ایرانیان دو ماه میانی زمستان را، همان دی و بهمن را، بسیار سخت و هنگام نیرومند گشتن اهریمن می‌دانستند و برای پایان یافتن این دوماه نیایش‌های ویژه‌ای برگزار می‌کردند. از شب چله که چله بزرگ نیز نامیده می‌شد و در آن مهر برای مبارزه با اهریمن دوباره زاده شده بود تا شب دهم بهمن ماه که جشن سده و چله کوچک نامیده می‌شد برابر ۴۰ روز است. و به سبب اینکه آتش (مظهر گرما و نور و زندگی) در روز سده کشف شده بود و وسیله دیگری برای مبارزه با اهریمن و بنا بر آیین باعث روشنایی شب مانند روز شد از شب چله کوچک تا اول اسفند ۲۰ روز و ۲۰ شب است. و برخی گفته‌اند که این تسمیه به مناسبت صد روز پیش از به دست آمدن محصول و ارتفاع غلات است. مهرداد بهار در کتاب «پژوهشی در فرهنگ ایران» و رضا مرادی غیاث‌آبادی در کتاب «نوروزنامه»، بر این باورند که سَدَه در زبان اوستایی به معنای برآمدن و طلوع کردن است و ارتباطی با عدد ۱۰۰ ندارد. عدد «سد» به شکل «صد» معرب شده‌است در حالیکه واژه «سده» به شکل «سذق» معرب شده‌است.

آیین های جشن سده

در دهمین روز یا آبان روز از بهمن ماه با افروختن هیزمی که مردمان، از پگاه بر بام خانه خود یا بر بلندی کوهستان گرد آورده‌اند، جشن سده آغاز می‌شود. در اشارات تاریخی این جشن همیشه به شکل دست جمعی و با گردهمایی همه مردمان شهر و محله و روستا در یکجا و با برپایی یک آتش بزرگ برگزار میشده است. مردمان در گردآوردن هیزم با یکدیگر مشارکت میکنند و بدین ترتیب جشن سده، جشن همکاری و همبستگی مردمان است. زرتشتیان تهران، کرج، استان یزد و روستاهای اطراف میبد و اردکان، کرمان و روستاها، اهواز، شیراز، اصفهان، اروپا (سوئد) و آمریکا (کالیفرنیا) و استرالیا با گردآمدن در یک نقطه از شهر یا روستا در کنار هم آتشی بسیار بزرگ می‌افروزند و به نیایش خوانی و سرودخوانی و پایکوبی می‌پردازند.

سده از دیدگاه اساطیری

 از اسطوره‌های جشن سده تنها یکی به پیدایش آتش اشاره دارد؛ فردوسی می‌گوید: «هوشنگ پادشاه پیشدادی، که شیوه کشت‌وکار، کندن کاریز، کاشتن درخت… را به او نسبت می‌دهند، روزی در دامنه کوه ماری دید و سنگ برگرفت و به سوی مار انداخت و مار فرار کرد؛ اما از برخورد سنگ‌ها جرقه‌ای زد و آتش پدیدار شد.» هم در کتاب «التفهیم» و هم «آثارالباقیه» ابوریحان، از پدید آمدن آتش سخنی نیست بلکه آن را افروختن آتش بر بامها می‌داند که به دستور فریدون انجام گرفت و در نوروزنامه آمده‌است که: «آفریدون همان روز که ضحاک بگرفت جشن سده برنهاد و مردمان که از جور و ستم ضحاک رسته بودند، پسندیدند و از جهت فال نیک، آن روز را جشن کردندی و هر سال تا به امروز، آیین آن پادشاهان نیک عهد را در ایران و دور آن به جای می‌آورند.»

سده در دوران کنونی

امروزه جشن سده یا سده سوزی به صورت پراکنده در بعضی شهر ها و روستاها ی ایران در دهم بهمن ماه برگزار می شود. در مازندران، لرستان، سیستان و بلوچستان، کشاورزان و روستاییان و چوپان ها نزدیک غروب ِ یکی از روز های زمستان روی پشت بام، دامنه ی کوه یا کنار کشتزار و چراگاه آتش می افروزند و بنا بر سنتی دیرین پیرامون آن گرد می آیند، بی آنکه نام جشن سده بر آن نهند. اما در کرمان و بیشتر شهرهای آن استان جشن سده یا سده سوزی با شکوه تمام برگزار می شود. در میان چادر نشینان بافت سیرجان سده سوزی چوپانی برگزار می شود. در یکی از روستاهای جیرفت (آبادی بلوک از دهستان اسماعیلی) شب دهم بهمن آتش بزرگی به نام آتش سده، با چهل شاخه از درختان هرس شده  ی باغ به نشانه ی چهل روز (چله ی بزرگ) در میدان ده بر می افروزند و از روی آن می پرند و می خوانند.

سده سده ی دهقانی / چهل کنده ی سوزانی / هنوز گویی زمستانی

سده سوزی در کرمان غروب روز دهم بهمن ماه برگزار می شود اما کرمانی ها از چند روز قبل در تدارک آن هستند. از اول بهمن عموم باغداران و مالکان – هر یک به قدر همت و به نسبت ثروت خود – چند بار هیزم را که از بیابان ها و کوهپایه های اطراف فراهم شده، به محل جشن سده می آورند. دست فروشان نیز تا روز نهم بهمن محل گستردن بساط خود را معین می کنند. پیش تر ها که سده سوزی در فضای باز انجام می شد، مردم از بعد از ظهر بلند در اطراف محل افروختن آتش به صورت گروهی فرش می انداختند و تا فرارسیدن ساعت موعود خود را با گفتگو و دیدار یکدیگر و نوشیدن چای و خوردن آجیل سرگرم می کردند، اما این روز ها فقط چند ساعت پیش از سده سوزی، در خیابان سده اجتماع می کنند. روز دهم بهمن ماه چهره ی شهر عوض می شود. مغازه ها زودتر بسته می شود. چند ساعت قبل از افروختن آتش زنان زردشتی در آشپز خانه ی بزرگ باغ " بداق آباد " آش و سیرو  می پزند. گرد همایی خانواده ها در ایوان باغ و خوردن آش و سیرو و آجیل بخشی از مراسم جشن سده است. فروشندگان دوره گرد در کنار میوه و آشامیدنی در بساط خود، حتما ً باید آجیل ( تخمه ، پسته ، مغز بادام و فندق) را هم داشته باشند. افزون بر مردم شهر ، مردم دیگر هم  از حومه و شهر های نزدیک برای شرکت در سده سوزی می آیند. برزگران هنگام شرکت در مراسم حتی اگری ک شاخه هیزم هم شده برای خرمن سده می آورند تا با رضای خاطر مشتی از خاکستر سده را  به همراه ببرند و برای شگون و برکت در کشتزار خود بپاشند. نزدیک غروب دو موبد لاله به دست با لباس سفید، که پوشاک رسمی روحانیان زردشتی به هنگام اجرای آیین های دینی است – ظاهر می شوند. زمزمه کنان به خرمن سده نزدیک می گردند و از سمت راست سه بار گرد آن می گردند سپس این خرمن هیزم را با شعله ی لاله ها – که روشنی آنها از آتشی است که از آتشکده آورده شده – از چهار سو آتش می زنند. شعله های آتش ، فروزان و سر کش به آسمان کشیده می شود و همراه آن هلهله و شادمانی مردم در فضا می پیچد و همه جا سر شار از شور و هیجان می گردد. پس از ساعت ها که شعله ها فرو کش می کند، مردم بویژه جوان تر ها از روی بوته های آتش می پرند. در قدیم اسب سواران زودتر از مردم خود را به آب و آتش می زدند و هنر نمایی می کردند. در آخرین ساعت پایانی جشن سده که آتش به خاکستر می نشیند، مردم پس از گذراندن یک بعد از ظهر شور انگیز و درخشان به خانه های خود باز می گردند. رسم است که کشاورزان مقداری از خاکستر سده را به نشانه ی پایان گرفتن سرمای زمستان به کشتزارهای خود می برند و می گویند که در این شب ستاره ی گرما به زمین درود می فرستد.

شهرهای برگزارکننده جشن سده

سده در ۱۰ بهمن هر سال در شهرهای مختلفی برگزار می‌شود. زرتشتیان تهران، کرج، استان یزد و روستاهای اطراف میبد و اردکان، کرمان و روستاها، اهواز، شیراز، اصفهان، اروپا (سوئد) و آمریکا (کالیفرنیا) و استرالیا گرد هم می‌آیند و با روشن کردن آتش، راز و نیاز میکنند. اگرچه در برخی از شهرها سده باشکوه‌تر از بقیه شهرها برگزار می‌شود. مثلا در کرمان و یزد. هنوز هم در کرمان رسم است که کشاورزان از خاکستر آتش بر زمین‌هاشان می‌پاشند، چون معتقدند خاکستر آتش سده به زمین برکت می‌دهد. به عقیده خیلی‌ها جشن سده کرمان نه تنها در ایران بلکه در دنیا همتا ندارد. جشن سده در خیابان سده شهر کرمان و در باغچه بداغ آباد حدود ۸۰ سال است که برگزار می‌شود و در بیشتر سال‌ها دو هزار نفر در آن شرکت می‌کنند. و اما در یزد: جشن سده در یزد و شهرستان تفت هم هرساله باشکوه برگزار می‌شود. این آیین در روز دهم بهمن ماه هر سال که در میان زرتشتیان به نام ‘روز مهر از ماه نیک اندیشی’ شهرت دارد با حضور چند هزار نفر از زرتشتیان از سراسر کشور در این شهرستان برپا می شود. در ابتدا مراسم گاته خوانی سرودهای زرتشت برپا می‌شود، در ادامه مراسم نوبت به نقاله خوانی و شاهنامه خوانی می‌رسد و بعد هم آتش ها روشن میشود و سده را به یکی از تماشایی ترین ها تبدیل میکند.