کلیات
موزههای آستان قدس رضوی یکی از مجموعههای بزرگ موزهای در ایران است که بناهای تاریخی آن جلوه گر شش قرن تزئینات و معماری دوره اسلامی و اشیای تاریخی آن نشان دهنده انواع هنرها و صنایع دستی ساخته شده طی ده قرن گذشته میباشد.
آثار تاریخی ساخته شده یا وقف شده برای حرم مطهر پس از استفاده، طی سدههای گذشته در خزانه نگهداری میشده و سیاهههای اموالی موجود در بخش نسخ خطی آستان قدس نشان دهنده فهرست برداری منظم کارگزاران در دورههای گذشته میباشد. در سال ۱۳۱۵ شمسی اتاقهای فوقانی شمال غربی صحن نو (آزادی) و جنوب شرقی صحن کهنه (انقلاب اسلامی) که به یکدیگر متصل بوده به خزانه و محل نگهداری اشیا اختصاص یافت.
بنا موزه نقشه آن را آندره گدار ترسیم نمود. این بنا توسط «مهندس کنتراتیف» و «بیوک قهرمانی» در سه طبقه، یک طبقه زیرزمین و دو طبقه فوقانی به مساحت ۱۰۳۴ مترمربع ساخته و در سال ۱۳۲۴ شمسی افتتاح شد. همزمان با ساخت بنای موزه از «مهدی بهرامی» مدیر وقت موزه ایران باستان برای انتخاب و آمادهسازی اشیای موجود در خزانه، دعوت شد.
این موزه شامل دو تالار در یک طبقه، به مساحت حدود ۱۳۰۰ متر مربع بود که دکوراسیون داخلی و تجهیز آن توسط «شرکت فرانسوی ژانسن» اجرا شد و اشیای متنوعی مانند: قالی، ظروف، سلاحها، و برخی اشیاء و اجزای معماری حرم مطهر مانند وسایل روشنایی و محرابها و درهای حرم در آن به نمایش گذاشته شد.
سایر فعالیتهای تخصصی در حوزه موزهها
از آنجا که توسعه موزههای آستان قدس پس از انقلاب اسلامی مبتنی بر تفکری علمی و فرهنگی و با هدف تکریم و ترویج سنت حسنه وقف بودهاست، بخشهای فنی و تخصصی در این حوزه ایجاد یا توسعه یافتهاست چنانکه مرمت آثار که قبل از آن بهطور سنتی تنها به تعمیر کتب خطی و فرشها اختصاص داشته، از این پس با هدف حفاظت از آثار موقوفه در سایر رشتهها نیز توسعه یافت و در حال حاضر گارگاههای مرمت آثار کاغذی، فلزات، کاشی و سفالینهها، چوب، فرش و منسوجات همراه با آزمایشگاه مجهز مشغول فعالیت هستند. در ضمن ایجاد بخشهای کارشناسی و پژوهشی چون کاغذ، تزئینات وابسته به معماری، تمبر و اسناد مالی، منسوجات، سکه و هنرهای تجسمی همراه با کتابخانهای تخصصی منجر به تهیه پروندههای علمی برای آثار، تهیه اطلاعات فنی، معرفی آثار، پشتیبانی برای توسعه گنجینههای تخصصی، پژوهشهای بنیادی و کاربردی و انتشار کتابهای علمی و تخصصی شدهاست.
موزهها و کتابخانههای وابسته به آستان قدس
در طی حدود هشتاد سال گذشته تاکنون مجموعههای بسیار ارزشمندی از نسخ خطی و چاپی و اشیای موزهای به آستان قدس رضوی وقف و اهدا شدهاست که موجب تأسیس موزهها و کتابخانههایی در سایر شهرهای ایران شدهاست. هماکنون آستان قدس رضوی در ۱۷ شهر ایران ۲۳ کتابخانه و چهار موزه وابسته دارد. همچنین کتابخانه راجه در محمودآباد هندوستان جزو این مجموعه میباشد. موزههای وابسته به آستان قدس شامل موزه ملی ملک در تهران، موزه وزیری در یزد، موزه آیتالله مدرس در کاشمر و موزه رفسنجان میباشد.