کلیات

رقیه دختر خردسال امام حسین (ع) که در واقعه کربلا حضور داشت و همراه با کاروان اسرا به شام برده شد و در شام درگذشت.  زیارتگاهی در دمشق به وی منسوب است. درباره اینکه آیا امام حسین (ع) چنین دختری داشته است یا نه و نیز درباره نام، چگونگی وفات و مزار منسوب به وی اختلاف‌نظر وجود دارد.



نام و نسب

رقیه فرزند امام حسین (ع) امام سوم شیعیان است. نام مادر او در منابع نیامده است. در برخی گزارش‌های نسب‌شناسی در میان دختران امام حسین (ع) نام برده شده است.  ابن فُندُق بیهقی (م ۵۶۵ ق) در کتاب لباب الانساب از دختری به نام رقیه برای امام حسین (ع) در کنار فاطمه و سکینه یاد کرده است. ابن فندق در جای دیگر فاطمه، سکینه، زینب و ام کلثوم را دختران امام حسین ذکر می‌کند و می‌افزاید زینب و ام کلثوم در کودکی از دنیا رفتند.  محمد بن طلحه شافعی (م ۶۵۲ ق) دختران امام را چهار تن دانسته و تنها از زینب، سکینه و فاطمه نام برده‌است و نام دختر چهارم را ذکر نکرده است.

 نجم الدین طبسی از گزارش ابن فندق و مطالب السئول به این نتیجه رسیده که نام دختر چهارم امام حسین (ع) رقیه و کنیه او ام‌کلثوم است. با این حال بیشتر منابع تاریخی دختری به نام رقیه برای امام ذکر نکرده‌اند؛  شیخ مفید تنها سکینه و فاطمه را به عنوان دختران امام حسین (ع) ذکر می‌کند.




حضور در کربلا

در منابع به حضور وی در کربلا تصریح نشده است. در برخی نسخه‌های کتاب الملهوف که از امام حسین (ع) جملاتی به بازماندگان خود گزارش شده از رقیه نام برده شده است؛ اما اشاره نشده که رقیه دختر امام حسین است. این احتمال وجود دارد که منظور از رقیه در این گزارش،  رقیه دختر امام علی (ع) باشد. به خصوص اینکه اسم رقیه، در کنار دیگر خواهران امام حسین (ع) مانند ام کلثوم و زینب آمده و در برخی از نسخه‌های کتاب لهوف نیز این عبارت نیست.
در ینابیع الموده با کمی تفاوت در همین عبارت نام رقیه در کنار نام دختران دیگر امام حسین (ع) آمده است.

ماجرای درگذشت

گفته شده است دختری سه یا چهار ساله همراه اسیران کربلا در شام بوده است. او شبی پدر را در خواب دید هنگامی که از خواب بیدار شد، بسیار گریه و بی‌تابی می‌کرد و پدرش را می‌خواست.  یزید با شنیدن صدای گریه او، دستور داد سر امام حسین را نزد او ببرند. این دختر با دیدن این منظره ناراحتی‌اش بیشتر شد و به سبب همین ناراحتی درگذشت.

گزارش‌ها

در منابع گزارش‌هایی از چگونگی وفات دختری منسوب به امام حسین (ع) در شام وجود دارد، این گزارش‌ها چندان هماهنگ نیستند.
گفته شده نخستین منبعی که ماجرای شهادت دختر خردسالی از امام حسین (ع) را در شام مطرح کرده است،  کامل بهایی نوشته عمادالدین طبری (۷۰۰ق) است. طبری نام دختر را ذکر نکرده است؛ سن او را چهار سال و وفات او را چند روز پس از دیدن سر پدر در خانه یزید گزارش کرده است.
ملا حسین کاشفی (متوفی ۹۱۰ق) محل حادثه را کوشْک (کاخ) یزید و زمان آن را روز دیدن سر بریده ذکر کرده است.
فخرالدین طُریحی (م ۱۰۸۵ ق)؛ نخستین کسی است که کودک را سه ساله و سخنانی از او خطاب به پدر گزارش کرده است.
محمدحسین ارجستانی در اواخر قرن سیزدهم، نام کودک را زُبیده، سن او را سه سال، محلّ حادثه را خرابه شام گزارش کرده است. ارجستانی پیش از ذکر این حادثه، به حضور دختری از امام حسین (ع) به نام رقیه در شام یاد کرده است.
محمدجواد یزدی در اوایل قرن چهاردهم محل حادثه را خرابه شام دانسته است و گفته نام او زُبَیده یا رُقَیه یا زینب یا سَکینه و یا فاطمه بوده است.
سید محمدعلی شاه‌عبدالعظیمی (م ۱۳۳۴ق)، برای نخستین بار، نام کودک را رقیه و سنّ او را سه سال آورده است.
مزار منسوب
در شهر دمشق بارگاهی به رقیه منسوب است این دومین زیارتگاه شیعیان در این شهر است. گفته می‌شود این زیارتگاه در مکانی به نام باب الفرادیس که رقیه دختر امام حسین از دنیا رفته است، بنا شده است. آستانه حضرت رقیه ساختمانی بزرگ دارد که آمیخته‌ای از هنر و معماری ایرانی و اسلامی است.

تردید‌ها

در گزارش‌های مربوط به درگذشت دختری منسوب به امام حسین (ع) در شام ناهماهنگی‌ها و اختلاف‌هایی دیده می‌شود. این گزارش‌ها نسبت به نام، زمان و مکان وفات و همچنین سن او اختلاف دارند. ناهماهنگی این گزارش‌ها و همچنین عدم ذکر نام وی در بیشتر منابع تاریخی سبب تردید جدی از سوی برخی محققان در انتساب وی به امام حسین (ع) شده است. مرتضی مطهری ماجرای درگذشت او در شام را از تحریفات لفظی واقعه عاشورا دانسته است.
پخش سخنان آیت‌الله خوشوقت، از تلویزیون ایران در تردید و انکار انتساب رقیه به امام حسین (ع) موجی از مخالفت‌ها و واکنش‌ها را در ایران در پی داشت.

سوگواری

بسیاری از شیعیان شب و روز سوم محرم را به روضه رقیه اختصاص داده‌اند. در برخی تقویم‌های شیعی ۵ صفر سال‌روز درگذشت وی ثبت شده است. برخی از هیئت‌های عزاداری و مساجد شیعیان به نام وی نامگذاری شده است.  نوحه‌ها و اشعار زیادی در رثاء وی سروده شده و در برخی نوحه‌ها به کسانی که وجود ایشان را منکر می‌شوند، طعنه و کنایه زده شده است. روضه‌خوانان معمولا عباراتی را که شیخ عباس قمی در نفس المهموم از زبان او خطاب به پدرش نقل کرده در سوگش می‌خوانند:‌ای پدر چه کسی تو را به خونت خضاب کرده است؟‌ای پدر چه کسی رگ گردنت را بریده است؟‌ای پدر چه کسی مرا در این سنِ کم یتیم کرده است؟‌ای پدر پس از تو به چه کسی امیدوار باشیم؟‌ای پدر این دختر یتیم را چه کسی بزرگ کند؟


تک‌نگاری

آثار زیادی به فارسی و عربی پیرامون رقیه نوشته شده؛ این آثار در نیمه دوم قرن چهاردهم شمسی نگارش شده‌اند و به مباحثی نظیر زندگی، اسارت، اشعار و مراثی درباره وی پرداخته‌اند. حدود صد کتاب به زبان فارسی نوشته شده است. از جمله آثار فارسی کتاب «رقیه بنت‌الحسین در انساب و تاریخ» نوشته محمد حسن پاکدامن است. نویسنده این کتاب به دنبال اثبات وجودی رقیه، دختر امام حسین، حضور او در کربلا، بررسی صحت و سقم ماجرای خرابه شام و زمان وفات وی بر اساس منابع تاریخی و انساب است.

• در مورد ماه محرم در ویکی تابناک بیشتر بخوانید